EU4Digital proqramının İKT-nin innovativ inkişafı sahəsində aparıcı fəaliyyətlərindən biri Şərq Tərəfdaşlığı regionunda İKT sahəsində Aİ-nin norma və qabaqcıl təcrübələrinə əsaslanan innovasiyaların inkişafına şərait yaradan İKT-nin innovativ inkişafına dair vahid qanunvericilik bazasının yaradılmasına dəstək verməkdir.

Bu məqsədə doğru çalışan EU4Digital proqramı əvvəlcədən Şərqi tərəfdaş ölkələri tərəfindən seçilmiş siyasət sahələrində Aİ-nin tənzimləmə üzrə qabaqcıl təcrübələrini müəyyənləşdirmişdir:

• Rəqəmsal innovasiyalar üzrə əqli mülkiyyət hüquqlarının idarə edilməsi (Ermənistan);
• İKT-nin innovativ inkişafına dəstək verən yeni təşkilati formalar (Azərbaycan);
• Rəqəmsal innovasiyalar üzrə KOM-ların maliyyəyə çıxışı (Gürcüstan);
• Startaplar və böyüməkdə olan şirkətlər üçün İKT-nin innovativ inkişafına dair ekosistemlər (Moldova);
• Sənayenin rəqəmsallaşdırılması (ənənəvi sektorlarda KOM-ların rəqəmsal transformasiyası) (Belarus).

Bu məqalədə Belarusda prioritet siyasət sahəsi seçilmiş Sənayenin rəqəmsallaşdırılması (ənənəvi sektorlarda KOM-ların rəqəmsal transformasiyası) sahəsi üzrə Aİ-nin qabaqcıl təcrübələri haqqında qısa məlumat verilir.

Rəqəmsal transformasiya avtomatlaşdırmadan və informasiyalaşdırmadan fərqlənir. Bu proses müəssisə daxilində və onun ətrafında biznes proseslərində, biznes modellərində və iqtisadi münasibətlərdə sistematik dəyişikliklər tələb edir. İqtisadiyyatın ənənəvi sektorlarında fəaliyyət göstərən KOM-ların rəqəmsal transformasiyası üçün mühitin yaradılması prosesində səlahiyyət mərkəzləri tərəfindən təmin edilə bilən ixtisaslaşdırılmış texnoloji və işgüzar məsləhətlər paneli, ölkə səviyyəsində təşəbbüslərdə dövlət və özəl sektorların əməkdaşlığı (yəni bacarıqların qurulması və ümumi standartlar üzrə), eləcə də bu mürəkkəb işdə KOM-ları dəstəkləmək üçün hərtərəfli maliyyə bazasının təmin edilməsi nəzərdə tutulmalıdır. 

Rəqəmsal transformasiya, Avropa Komissiyası tərəfindən fiziki və rəqəmsal sistemləri birləşdirən və innovativ biznes modelləri və prosesləri ilə birləşdirildikdə, ağıllı məhsulların, xidmətlərin yaranmasına və məhsuldarlığın əhəmiyyətli dərəcədə artmasına səbəb olan qabaqcıl texnologiyaların birləşməsi kimi başa düşülür.  3D çap istehsal prosesini daha sürətli və ucuz edir, məlumatların təhlili isə məhsulların səmərəliliyini artırır, real zamanda rəqəmsal məlumatlar bazasının yoxlanılması idarəetməni asanlaşdırır və rəqəmsal texnologiyalar material və hissələrin alınmasını asanlaşdırır [DigitaliseSME, 2020].

Sənayenin ənənəvi sahələrində müəssisələrin rəqəmsallaşdırılması üzrə proqram və strategiya

Aİ, ənənəvi sektorlara, kiçik və orta sahibkarlığa və regional bərabərsizliklərə xüsusi diqqət yetirərək Avropa sənayesinin rəqəmsallaşmasına təkan verir. Aİ-nin sənaye ilə əlaqədar ilk təşəbbüsü “Avropa Sənayesinin Rəqəmsallaşdırılması” (DEI) 2016-cı ilin aprelində Vahid Rəqəmsal Bazar paketi çərçivəsində icra olunmağa

başlamışdır. Təşəbbüsün məqsədi, Avropada bütün ölçülərdə, yerlərdə və sektorlarda olan müəssisələrin rəqəmsal innovasiyadan tam faydalanmasını təmin etməkdir.

Avropa Sənayesinin Rəqəmsallaşdırılması təşəbbüsündə rəqəmsal sənayenin rəqəmsallaşdırılmasına dəstək məqsədilə 50 milyard avroya qədər dövlət və özəl sərmayələrin yatırılması nəzərdə tutulub. Bu təşəbbüs həmçinin “müvafiq çərçivə sazişlərində və Assosiasiya Şurasının qərarlarında qurulan İttifaq proqramlarında bu ölkələrin iştirakı üçün ümumi prinsiplərə və ümumi şərtlərə və ya oxşar razılaşmalar və İttifaq və həmin ölkələr arasında imzalanan razılaşmalarda qeyd olunan konkret şərtlərə uyğun olaraq “Avropa Qonşuluq Siyasətinin əhatə etdiyi” ölkələr üçün açıqdır (COM/2018/435 final).

Bu hərtərəfli təşəbbüsə əlavə olaraq Aİ-yə üzv dövlətlər sənayenin ənənəvi sahələrinin rəqəmsallaşdırılmasına dəstək məqsədilə milli və regional səviyyələrdə konseptual və icra sənədləri qəbul edirlər. Məsələn, Almaniya federal hökumətinin rəqəmsallaşdırma proqramı, İqtisadiyyat və Enerji üzrə Federal Nazirliyin 2025-ci il üzrə Rəqəmsallaşdırma strategiyası ilə tamamlanır.

KOM-ların rəqəmsal transformasiyasının maliyyələşdirilməsi

2019-cu ildə aparılan AİB-in tədqiqatı göstərir ki,  Avropada bir çox KOM-lar maliyyə əldə etməkdə çətinlik çəkir, çünki bankların rəqəmsal layihələri qiymətləndirmək üçün kifayət qədər təcrübəsi olmaya bilər. Bu da digər layihələr ilə müqayisədə rəqəmsal layihələrin əlverişsiz mövqedə olmasına şərait yarada bilər. AİB-in tövsiyələrinə xüsusi güzəştli tədbirlər ilə müşayiət olunan rəqəmsal layihələr üçün xüsusi maliyyə alətləri dəstinin hazırlanması da daxildir.

Aİ səviyyəsində COSME (2014-2020) adlı Aİ-nin KOM-ların rəqabət qabiliyyətini artırmaq məqsədi daşıyan proqramı iqtisadiyyatın bütün sahələrində rəqəmsal transformasiya üzrə layihələrin maliyyələşdirilməsini dəstəkləyən COSME Kredit zəmanəti proqramını (LGF) təmin edir. Dövlət səviyyəsində də müxtəlif dəstək formaları mövcuddur. Məsələn, İspaniyada ispan müəssisələrinin rəqəmsal transformasiyasına şərait yaradılıb və bunun üçün digər vasitələr daxil olmaqla aşağıdakı vasitələrdən istifadə edilir:

• İspaniya Kredit İnstitutunun (ICO) kredit təşkilatlarının vasitəçiliyi ilə maliyyələşdirdiyi vasitəçilik maliyyələşdirmə xətləri;
• Müəssisə kapitalının idarə edilməsi sahəsində fəaliyyət göstərən şirkətin risk kapitalı ICO tərəfindən 100% ödənilir və iştirakçı şirkətlərin artımını maliyyələşdirmək üçün kapital və kvazi-kapital alətləri təklif edilir;
• Rəqəmsal transformasiya üzrə böyük investisiya layihələri üçün verilən kreditlər əsasında birbaşa maliyyələşdirmə.

Rəqəmsal transformasiya üçün mərkəzi siyasət orqanı

Aİ ölkələrinin ən yaxşı nümunələri göstərir ki, ölkədə rəqəmsal transformasiyanı istiqamətləndirmək və təşviq etmək üçün yaxşı qurulmuş və yaxşı təchiz olunmuş siyasət orqanları şəbəkəsi rəqəmsal transformasiya üçün mərkəzi siyasət orqanına sahib olmalıdır. Mərkəzi siyasət orqanı rəqəmsal transformasiya üçün siyasət alətlərinin inkişafı və tətbiqi üçün balanslaşdırılmış, tamamlayıcı mexanizmlər yaradır.

Mərkəzi orqan siyasətin formalaşdırılması və həyata keçirilməsinə töhfə verə biləcək digər siyasət orqanları ilə əməkdaşlıq edir. Digər siyasət orqanları və qurumları öz töhfə domenlərini aydın şəkildə anlamalı və bu məqsədlə insan və maliyyə resursları ayırmağı bacarmalıdırlar.

Qanunvericilik bazasının texnoloji inkişafa uyğun olması üçün, biznes və sənaye icmasının mütəxəssisləri innovativ rəqəmsal texnologiyalar üzrə tənzimləmə bazasının hazırlanmasında iştirak etməlidirlər.

Səlahiyyət mərkəzləri, rəqəmsal transformasiya və biliklərin ötürülməsi üzrə təhsil

Avropa sənayesinin rəqəmsallaşdırılması məqsədi daşıyan Avropa siyasətinin daha bir vacib sütunu  Rəqəmsal İnnovasiya Mərkəzləri (RİM) şəbəkəsidir. Rəqəmsal İnnovasiya Mərkəzləri rəqəmsal texnologiyalardan istifadə etməklə daha da rəqabət qabiliyyətli olmağa çalışan şirkətlərə kömək edən bir pəncərə prinsipi ilə çalışan qurumlardır. RİM-lər regional çoxtərəfdaşlı regional tərəfdaşlıqlardır və tədqiqat və texnologiya təşkilatları (TTT), universitetlər, sənaye birlikləri, ticarət palataları, inkubatorlar, akseleratorlar, regional inkişaf agentlikləri və hətta hökumətləri özündə birləşdirir. Beləliklə, RİM-lər texnoloji infrastruktura əsaslanır və rəqəmsal innovasiyaları sınaqdan keçirmək və pilot layihələr həyata keçirməkdə müştərilərinə dəstək olmaq üçün ən yeni bilik, təcrübə və texnologiyalara çıxış təmin edirlər. RİM-lər bu innovasiyaları həyata keçirmək üçün biznes və maliyyə dəstəyi də verə bilərlər.

Avropa Parlamenti Rəqəmsal Avropa proqramının 2021-2027-ci illər üçün maliyyə paketini hazırlayıb və vəsaitlərin şəffaf paylanması məqsədi ilə Avropa İnnovasiya Mərkəzləri üçün xüsusi tərif təqdim edib.

Avropa Rəqəmsal İnnovasiya Mərkəzi sənayenin rəqəmsal transformasiyasını təmin etmək, o cümlədən maliyyəyə çıxışı asanlaşdırmaq üçün texnoloji bazaya və təcrübi vasitələrə çıxış təmin etmək üçün seçilmiş hüquqi şəxsdir. Avropa Rəqəmsal İnnovasiya Mərkəzləri bütün forma və ölçüdə olan müəssisələr, xüsusən də kiçik və orta müəssisələr, orta səviyyəli şirkətlər, böyüməkdə olan şirkətlər və Aİ boyunca dövlət qurumları üçün açıqdır. Daha dəqiq desək, Avropa Rəqəmsal İnnovasiya Mərkəzləri:

• yüksək fəaliyyət göstəricilərinə malik kompüter texnologiyaları (HPC), süni intellekt, kibertəhlükəsizlik və digər mövcud innovativ texnologiyalar daxil olmaqla, ən son rəqəmsal imkanlara giriş nöqtəsi kimi xidmət edir;
• qabaqcıl rəqəmsal bacarıqlar sahəsində dəstək təmin edir (məsələn, işçilər üçün təlim və tələbələr üçün təcrübə proqramları əlaqələndirməklə);
• Avropada geniş coğrafi əhatə dairəsini təmin etməklə yanaşı, ən ucqar bölgələrin vahid rəqəmsal bazarda iştirakını asanlaşdırır.

RİM kataloqu Aİ daxilindəki rəqəmsal innovasiya mərkəzlərinin əhatəli məlumat bazasıdır və bu, ölkələr, təkamül mərhələləri, texniki səlahiyyətlər, göstərilən xidmətlər, texnologiyaya hazırlıq səviyyəsi və bazar sektorları (iqtisadiyyatın sahələri) üzrə axtarış aparmağa imkan verir.

Aİ rəqəmsal sənayenin inkişafını dəstəkləmək üçün lazım olan bilik və təcrübənin qurulması ehtiyacını qiymətləndirir. Avropada rəqəmsal transformasiyaya təkan verən Rəqəmsal İnnovasiya və Sahibkarlıq Təhsili üzrə Avropanın aparıcı təşkilatı Avropa İnnovasiya və Texnologiya İnstitutu, eləcə də EIT Digital-dır. EIT Digital bazara nəfəskəsici rəqəmsal innovasiyalar təqdim edir və iqtisadi inkişaf üçün sahibkarlıq istedadını ərsəyə gətirir. Bu qurum bunu təxminən 200 ən yaxşı Avropa korporasiyasının, KOM-ların, startapların, universitetlərin və tədqiqat institutlarının ümumavropa ekosistemini səfərbər etməklə həyata keçirir. EIT Digital, MIDIH layihəsi vasitəsilə də RİM şəbəkələrinə töhfə verir.

Təcrübə və biliklərin ötürülməsi, proses və xidmətlərini uğurla rəqəmsallaşdıran şirkətlər fəaliyyətlərinin qurulması vasitəsilə daha da dəstəklənir (Almaniyada olan Industrie 4.0 Map kimi).

Rəqəmsal transformasiyaya şərait yaradan rəqəmsal sənaye platformaları

Rəqəmsal sənaye platformaları texnologiyaların struktur komponentləri ilə sənaye tətbiqetmələrini əlaqələndirir. Belə platformalar sinerji effektlər yaradır və şirkətlərə əməliyyat xərclərində qənaət etməklə yanaşı, yeni (rəqəmsal) xidmətlər və biznes modelləri təqdim edir. Bundan əlavə, onlar adətən müəyyən bir sektorda yüksək dərəcədə ixtisaslaşır.

Avropa Komissiyası bu cür platformaların tədricən inkişafı və təkmilləşdirilməsi üçün genişmiqyaslı pilot layihələrin və təcrübələrin aparılmasının zəruri olduğunu hesab edir və platformanın yaradılması səylərinə, genişmiqyaslı pilot layihələr, pilot xətləri və əlaqəli fəaliyyətlər üçün 2018-2020-ci illərdə Aİ-yə 1 milyard avro həcmində investisiya ayırmağı planlaşdırır (genişmiqyaslı federal layihələr).

Nümunələr:  Böyük məlumatlar üzrə dövlət və özəl sektor arasında tərəfdaşlıqlar; Kibertəhlükəsizlik; Fotonika; Yüksək fəaliyyət göstəricilərinə malik kompüter texnologiyaları; Robot texnikası; Gələcəyin interneti (5G); ECSEL (elektron komponentlər və quraşdırılmış proqram təminatı); Gələcəyin fabrikləri. Almaniya rəqəmsal sənaye platformaları – BDI

Növbəti tədbirlər

Aİ-nin müvafiq sahə üzrə qabaqcıl təcrübələrinə əsasən hazırladığı tam hesabat Aİ və Belarus arasında boşluqların təhlilində istifadə edilmişdir və boşluqların təhlili əsasında milli siyasət alətləri üçün siyasətə dair bir sıra tövsiyələr hazırlanmışdır. Sonra həmin tövsiyələr Belarus üçün Sənayenin rəqəmsallaşdırılması (ənənəvi sektorlarda KOM-ların rəqəmsal transformasiyası) sahəsində milli siyasətin həyata keçirilməsi üçün fəaliyyət planının əsasını təşkil etmişdir. Fəaliyyət planı gələcək fəaliyyətlər və milli maraqlı tərəflərin iştirakı ilə mümkün müstəqil birgə layihələr üçün baza rolunu oynaya bilər. EU4Digital proqramı çərçivəsində həyata keçiriləcək növbəti fəaliyyətlərə (təlim, tanışlıq xarakteri daşıyan səfərlər, şəbəkələşmə tədbirləri, təşviqat fəaliyyətləri və s.) boşluqların aradan qaldırılmasında maraqlı tərəflərin gələcək fəaliyyətlərinə dəstək də daxildir.

Aİ-nin qabaqcıl təcrübələrinin bu formada tətbiqi, Şərq Tərəfdaşlığı ölkələrində yaxşı çalışan dəstək təşkilatları ilə birgə İKT-nin yetkin innovativ və startap ekosisteminin inkişafını sürətləndirəcək.

Nəticə etibarilə vahid qanunvericilik bazasının köməyilə Belarus Aİ-nin Vahid rəqəmsal bazarından faydalanacaq və Aİ-yə üzv dövlətlərdəki həmkarları ilə yeni innovativ fikir mübadiləsi aparmaq və mübadilə etmək imkanına malik olacaq.