Elektron ticarət çap olunmuş sənədlər olmadan transsərhəd ticarətə deyilir. O həmçinin bu kimi sahələri əhatə edən ölkələr arasında mal və xidmətlərin idxal-ixrac dövriyyəsini əhatə edən geniş bir mövzudur.
Aİ, ittifaqa üzv dövlətlər arasında standartlaşdırılmış texnologiyalar və bazalarla dəstəklənən mal, xidmət və əlaqədar məlumatların pulsuz mübadiləsinə imkan verən vahid bir bazardır. Lakin Şərqi tərəfdaş ölkələri arasında, eləcə də Aİ ilə çap sənədsiz ticarət prosedurlarının uyğunlaşdırılması mövcud deyil. Məsələn, elektron qaimələr və müqavilələr müxtəlif ölkələrdə eyni dərəcədə tanınmır.
Avropa İttifaqı, EU4Digital təşəbbüsü çərçivəsində Aİ və Şərqi tərəfdaş ölkələri olan Ermənistan, Azərbaycan, Belarus, Gürcüstan, Moldova və Ukrayna arasında ticarətin uyğunlaşdırılmasına dəstək verir. İttifaq, Şərqi tərəfdaş ölkələrinin özləri arasında da ticarətin uyğunlaşdırılmasına dəstək verir.
EU4Digital təşəbbüsü çərçivəsində transsərhəd əməkdaşlığa dəstək məqsədilə bir sıra fəaliyyətlər və pilot layihələr icra olunur. Elektron ticarətin aşağıdakı sahələrini uyğunlaşdırmaq diqqət mərkəzindədir:
Pilot layihənin fəaliyyətinin məqsədi elektron çatdırılma ilə bağlı texnoloji həlldən istifadə edərək bir neçə dövlət və özəl qurum arasında məlumat mübadiləsini sınaqdan keçirməkdir. Bu elektron məlumatların və sənədlərin etibarlı mübadilə kanalıdır. Məqsəd belə bir məlumat mübadiləsinin aşağıdakılar nəzərə alınmaqla tam funksionallığa malik ola biləcəyini yoxlamaqdır:
Pilot layihə başa çatdıqdan sonra EU4Digital proqramı geniş miqyaslı texnoloji həlli həyata keçirmək və tam işlək, eləcə də qanuni cəhətdən məsuliyyətə cəlb edən vəziyyətə gətirmək üçün yuxarıda adı çəkilən sahələrdə lazımi dəyişikliklər üçün tövsiyələr hazırlayıb.
Elektron çatdırılma üzrə iki pilot layihə həyata keçirilib. Biri Şərq Tərəfdaşlığı ölkəsi ilə Aİ-yə üzv ölkə arasında (Ukrayna və Polşa) və digəri iki Şərq Tərəfdaşlığı ölkəsi arasında (Ermənistan və Ukrayna). Elektron çatdırılma üzrə texnoloji həllin Ukraynada necə sınaqdan keçirildiyini öyrənin: Kağız zəncirinin aradan qaldırılması: Aİ Ukraynada ticarətə rəqəmsal cığır açır
Tərəfdaş ölkələrin nümayəndələrinin öz ölkələrində məlumatlı qərarlar qəbul etməsinə dəstək verəcək pilot layihələr ilə tanış olması üçün virtual səfərlər təşkil edilib.
Elektron gömrük, iqtisadi operatorlar ilə gömrük orqanları arasında gömrük məlumatlarının sistematik və avtomatlaşdırılmış mübadiləsi (məsələn, boş yük maşınları ilə bağlı məlumat mübadiləsi, risklərin qiymətləndirilməsi, məlumatların müqayisəsi, gömrük nəzarətinin nəticələri) deməkdir.
İqtisadi operatorlar malları sərhədlərdən keçirən və gömrük orqanları ilə qarşılıqlı əlaqədə olan zaman, avtomatlaşdırılmanın olmaması və gömrük orqanları arasında vaxtında əlaqənin olmaması səbəbindən gecikmələrlə üzləşirlər. Nəticədə alıcılar mallarını gec əldə edirlər. Bunun səbəbi aşağıdakı kimidir:
Elektron gömrük ilə əlaqədar fəaliyyətlər müəssisə və hökumətləri lazımi əməkdaşlıq modelləri (məsələn, əməkdaşlıq prosesləri, rabitə sistemləri) ilə təmin etmək, səmərəli məlumat mübadiləsini təmin etməklə bu məsələlərin həllinə şərait yaradır. Bu fəaliyyətlər həmçinin ticarət xərclərini azaltmaq, o cümlədən mal və xidmətləri daha cəld çatdırmaq üçün gömrük idarələri ilə qarşılıqlı əlaqələri optimallaşdırır.
EU4Digital proqramı mövcud texnoloji həlləri və onların regionda tətbiqini təhlil etdikdən sonra Elektron gömrük pilot layihəsi üzrə SEED (Məlumatların sistematik elektron mübadiləsi) sisteminin ən doğru seçim olduğuna qərar vermişdir. Qərbi Balkan ölkələrinin gömrük idarələri tərəfindən həyata keçirilən SEED, Aİ tərəfindən maliyyələşdirilmişdir və aşağıdakı üstünlüklərə malikdir:
Qərbi Balkanlarda SEED aşağıdakı problemləri uğurla həll etmişdir:
Pilot layihənin məqsədi, Şərqi tərəfdaş ölkələri və Aİ-yə üzv dövlətlərin gömrük orqanları arasında elektron gömrük məlumatlarının mübadiləsini təmin etməkdir. Bu, ilkin (məhdud) funksiyaların və məlumat toplularının pilot layihə çərçivəsində sınaqdan keçirildiyi zaman əsas təkan nöqtəsi olacaq.
Elektron gömrük pilot layihəsi artıq müvəffəqiyyətlə Belarus və Litva gömrük orqanları arasında sınaqdan keçirilmişdir. Daha ətraflı öyrənmək üçün: Belarus və Litva arasında ixrac üzrə məlumatların mübadiləsinə dair pilot layihə icra olunub.
Pilot layihələr gömrük orqanları arasında gömrük məlumatlarının mübadiləsi prosesini yaxşılaşdırır, həmçinin gömrük rəsmiləşdirilməsini, risklərin qiymətləndirilməsini və transsərhəd gömrük idarələri arasında əməkdaşlığı optimallaşdırmaq məqsədilə potensial irəliləyişləri göstərir. Bununla da texnoloji həllin tammiqyaslı tətbiqi ilə bağlı tövsiyələr toplanaraq onun bütöv regionda tətbiqinə hazırlıq işləri görülmüşdür.
Rəqəmsal nəqliyyat dəhlizi: hava, avtomobil yolu, dəmir yolu və dəniz nəqliyyatı vasitəsilə daşınmanın bütün mərhələlərində məlumat mübadiləsi üzrə fiziki nəqliyyat dəhlizləri vasitəsilə məlumatlarla əlaqəli xidmətlər toplusudur. Buraya dövlət qurumları tərəfindən məlumatların daxil edilməsi, çatdırılma xidmətləri, bazar xidmətləri, bukinq və sifariş xidmətləri və zəncirvari xidmətlər kimi təchizat zəncirinin maraqlı tərəfləri üçün xidmətlər və tətbiqlər daxildir.
Logistika şirkətləri mal və xidmətləri sərhədlərdən keçirən zaman Şərq Tərəfdaşlığı ölkələrində və Aİ ölkələrində müxtəlif logistika sistemləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olurlar. Bu, ölkələr arasında logistik məlumatların dərhal mübadiləsini ləngidən texniki maneələr yaradır. Bundan əlavə, logistika proseslərinin və inkişaf etməkdə olan informasiya sistemləri hüquqi bazası bu ölkələrdə eyni deyil, bu da logistika proseslərini daha uzun və mürəkkəb hala gətirir. Bu isə öz növbəsində daha yüksək logistika xərclərinə və malların və xidmətlərin verilməsində gecikmələrə səbəb olur.
Baltik və Qara dəniz arasında Rəqəmsal nəqliyyat dəhlizi, logistika zəncirinin iştirakçıları (ticarət ilə məşğul olanlar, nəqliyyat ekspeditorları, gömrük orqanları, digər dövlət qurumları və istehlakçılar) arasında məlumatların dərhal mübadiləsini həyata keçirmək, mal və xidmət axınını optimallaşdırmaq, vaxta və pula qənaət etməyə imkan verən logistika proseslərinin və elektron nəqliyyat məlumatı axınının təşkilinə kömək edir.
Loqistika məlumatlarının mübadiləsini asanlaşdırmaq və uyğunlaşdırmaq üçün Aİ Elektron yüklərin daşınması ilə bağlı məlumatlara dair Direktiv (eFTİ) qəbul edib və ittifaqa üzv dövlətlərin riayət etməli olduğu köməkçi normativ-hüquqi aktlar və qaydalar toplusu hazırlayır, o cümlədən dövlət qurumlarına elektron məlumatların qanuni olaraq tanınmasına imkan verən mərkəzləşdirilməmiş federal platformalar şəbəkəsinin qurulmasına doğru irəliləyir.
EU4Digital, Şərq Tərəfdaşlığı ölkələrində və həmin ölkələr arasında məlumat mübadiləsi, tənzimləmə bazası və təşkilati mexanizmlərdə texnoloji yanaşmanın sınaqdan keçirilməsi üçün Aİ-nin bu sahədə tətbiq etdiyi yenilikləri Şərqi tərəfdaş ölkələrində tətbiq etmək üçün hazırlıq tədbirləri işləyib hazırlamışdır. Bu baxımdan, ekspertlər Baltik və Qara dənizləri arasında Rəqəmsal nəqliyyat dəhlizinin yaradılması üçün hazırlıq tədbirləri müəyyən edərək üçillik proqram hazırlayıblar. İcra olunan proqramın məqsədi, Baltik və Qara dənizlər və ya regionun digər hissələri arasında nəqliyyat dəhlizi vasitəsilə davamlı logistik məlumat mübadiləsinin yaradılmasıdır.
Elektron kommersiya və ya e-kommersiya malların kompüter şəbəkələrində aparılan elektron əməliyyatlar vasitəsilə satılmasıdır. Aİ-də vahid bazar mövcud olduğundan ittifaqa üzv olan dövlətlər arasında məhsul və xidmətlərin pulsuz mübadiləsinə icazə verilir. Lakin elektron ticarətə dair qanunvericilik, standartlar və ekosistemdə mövcud olan fərqlər səbəbindən Aİ və Şərqi tərəfdaş ölkələri arasında bu cür mübadiləni həyata keçirmək elə də asan deyil.
Məsələn, dünyanın istənilən ölkəsi ilə ticarət əlaqələrinə sahib Aİ müəssisələri, məhsulların ümumi təhlükəsizlik tələblərinə cavab verdiyinə inanmaq istəyirlər, lakin Aİ və Şərqi tərəfdaş ölkələrində standartlar və qanunvericiliyin uyğunlaşdırılmadığı üçün maneələrlə üzləşirlər.
Bundan əlavə, Aİ 2021-ci ildə Elektron kommersiya üzrə yeni ƏDV paketini təqdim edib. Bu genişmiqyaslı islahat Avropada və ondan kənarda elektron kommersiya proseslərinə təsir edir və müəssisələr və hökumətlər bunun təsiri haqqında az məlumatlıdır. Hazırki dövrdə Şərq Tərəfdaşlığı ölkələrinin elektron kommersiyaya keçməsi və uyğunlaşması üçün dəstəyə ehtiyacı var.
EU4Digital təşəbbüsünün elektron kommersiya ilə bağlı fəaliyyətləri çərçivəsində üç sahənin, xüsusilə aşağıdakıların uzlaşdırılması ilə Aİ ilə elektron ticarətin asanlaşdırılması üçün tövsiyələrin verilməsi nəzərdə tutulub:
Bu tövsiyələrin məqsədi aşağıdakı kmidir:
Aİ və Şərq Tərəfdaşlığı ölkələrinə faydalı olması üçün sözügedən təhlil daha sonra konkret problemlərin müəyyənləşdirilməsi və bu problemlərin həlli üçün pilot texnoloji həllin işlənib hazırlanması və icrası üçün istifadə edilib. Nəticədə EU4Digital üç ölkədə - Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanda virtual anbarlar yaradaraq Elektron kommersiya üzrə pilot layihənin icrasına başlayıb. Məqsəd pərakəndə satıcıları, bazarları, karqo şirkətlərini və gömrük orqanlarını dəstəkləmək, o cümlədən məhsulların xaricdə satılması və transsərhəd çatdırılma üçün şərait yaratmaqdır.
Virtual anbar elektron ticarətdə satışa çıxarılan məhsullar haqqında məlumatları Aİ və beynəlxalq tələblərə cavab verən formatda təqdim edir. Anbara daxil olduqdan sonra məhsullar eBay və ya Etsy kimi istənilən sayda beynəlxalq onlayn bazarda satıla bilər və standartlaşdırılmış məlumatlar poçt xidmətlərinin göndərilmə işinə başlamağına imkan verir və transsərhəd gömrük prosedurlarının təmin edilməsinə şərait yaradır.
Elektron kommersiya üzrə pilot layihə haqqında daha ətraflı öyrənmək üçün:
Avropa bazarına cəmi bircə kliklə – Aİ Gürcüstanda Elektron kommersiyanı necə dəstəkləyir
Ticarət üçün klikləyin: EU4Digital e-kommersiya qurmaq üçün Azərbaycana kömək edir
Şəbəkə fəaliyyəti, bağlantıların qurulması və elektron ticarətdə tendensiyalar və fəaliyyətlərə dair məlumatların mübadiləsinə deyilir. EU4Digital elektron ticarət sahəsində bir çox fəaliyyətlərə və ölkələrarası əməkdaşlıq tələb edən pilot layihələrə malikdir. Buna görə də məlumat mübadiləsi elektron ticarətə dair mövzularda məlumatlılığı artırmaq, islahatların həyata keçirilməsini stimullaşdırmaq və beynəlxalq maraqlı tərəflər arasında fəaliyyətləri uyğunlaşdırmaq üçün çox vacibdir.
Beynəlxalq şəbəkə fəaliyyətlərinə pilot texnoloji həlləri müşahidə etmək, öyrənmək və müzakirə etmək üçün tanışlıq məqsədi daşıyan səfərlər, Şərqi tərəfdaş ölkələrindən kənarda mövcud texnoloji həllər və qabaqcıl təcrübələri öyrənmək üçün tanışlıq məqsədi daşıyan səfərlər, həmçinin elektron ticarət sahəsində əlaqələr və tendensiyalara dair məlumat mübadiləsi daxildir. Bu tədbirlər qanunvericilər, investorlar, rəqəmsal texnologiya təminatçıları, xidmət təminatçıları, elmi-tədqiqat və inkişaf mərkəzləri, təhsil ocaqları, banklar, sığorta şirkətləri, hökumət, qurumları və elektron ticarətin digər maraqlı tərəfləri üçün nəzərdə tutulmuşdur. Son zamanlar Şəbəkə fəaliyyəti tərəfindən təşviq olunan tədbirlərə Rəqəmsal nəqliyyat günləri (DTD), SEED sistemi ilə yerində tanışlıq, Avropada elektron çatdırılma (eDelivery) ilə yerində tanışlıq və s. daxildir.
EU4Digital təşəbbüsünün məqsədi, müxtəlif ölkələrin müəssisələri və dövlət orqanları arasında çap sənədsiz, avtomatik və vahid elektron ticarətin (ticarət prosesləri, rabitə, qanunvericilik və standartlar baxımından) qurulması üçün bu sahənin uzlaşdırılmasını dəstəkləməkdir. Bu gələcək planlar istiqamətində irəliləmək üçün EU4Digital problemlərin təhlilini və identifikasiyasını asanlaşdırır, tərəfdaşları əlaqələndirir, həll yollarını sınaqdan keçirir və tövsiyələr verir.
Elektron ticarət sahəsində ən yaxşı halda hadisələr aşağıdakı kimi inkişaf edə bilər:
İsveçin Stokholm şəhərində bir müəssisə ilə Ukraynanın Odessa şəhərində yerləşən bir müəssisə ticarətə dair razılığa gəlir. Sözügedən hər iki müəssisənin arasında əlaqə, EU4Digital tərəfindən elektron ticarət üzrə təşkil olunan bir tədbirdən sonra yaranıb. Mallar onlayn elektron kommersiya mağazası vasitəsi ilə seçilib, sənədlər mübadilə edilib və kompüter şəbəkələri vasitəsilə imzalanıb. Hər hansı çap sənədsiz müqavilələr bağlanıb və fakturalar ödənilib. Bu sənədlərin idarə edilməsi tez və asan həyata keçirilib, çünki qanunvericilik və texniki standartlar uyğunlaşdırılıb. Bu isə o deməkdir ki, prosesdə müəssisələrin bilmədiyi və ya işləmədiyi əlavə sənədlər olmayıb.
Müəssisələr, satın alınan malların İsveçdə (gediş ölkəsi) yüklənməsi, Baltik dənizi ilə daşınması və Litvanın Klaypeda limanında (tranzit ölkə) yük maşınına yüklənməsinə dair razılığa gəliblər. Sonra yük maşını malları Ukraynanın Odessa (təyinat ölkəsi) şəhərinə çatdıracaq.
Mallar İsveçdə yüklənən zaman müəssisə gömrük sənədlərini elektron formada təqdim edir. Yəni, mallar sərhədə çatmamışdan əvvəl sənədlər təqdim edilir. Gömrük orqanı sənədləri əvvəlcədən yoxlaya və riskləri qiymətləndirə bilir. Gömrük orqanlarının İsveç və digər tranzit və təyinat ölkələri ilə əməkdaşlığı asanlıqla baş turur, çünki proseslər (məsələn, lazımi sənədlər, formatlar) və rabitə sistemləri uyğunlaşdırılıb. Bu, gömrük əməliyyatlarını sürətli və təhlükəsiz edir. Əməliyyatı həyata keçirən nəqliyyat vasitəsinə gömrük orqanlarının nəzərindən qaçan qanunsuz heç nə daxil ola bilməz.
Mallar İsveçdə dəniz nəqliyyatından istifadə edilərək göndərilir. Mallar Litvadakı limana çatdıqdan sonra cəld və asanlıqla başqa bir nəqliyyat vasitəsinə keçirilir. Çünki Baltik dənizindən Qara dənizə qədər rəqəmsal nəqliyyat dəhlizi mövcuddur. Ticarət tərəfdaşları üçün bu sənədlərin dərhal mübadiləsi və nəticədə yoxlama və təsdiqləmə proseslərinin sürətli həyata keçirilməsi deməkdir.
Yük maşını sərhədə çatanda yola davam etmək üçün gecikmələr olmur. Gömrük əməliyyatları başlanğıcda qaydasına salındığı üçün səlahiyyətlilər yalnız malların möhürləndiyini yoxlayırlar. Yük maşını yoluna davam edir.
Nəhayət, yük maşını Ukraynanın Odessa şəhərinə çatır. Mallar açılır və yoxlanılır. Malların uğurla çatdırılması elektron sənədlə təsdiqlənir ki, İsveçdəki müəssisə çatdırılmanı asanlıqla izləyə bilsin.
Hər iki müəssisə növbəti əməkdaşlığı səbrsizliklə gözləyir.
İKT-nin innovativ inkişafı sosial-iqtisadi dəyişikliyin aparıcı qüvvəsidir. İKT, iqtisadiyyatlarını yenidən təşkil etmək və qloballaşdırmaq, daha sürətli iqtisadi inkişafa nail olmaq, yeni iş yerləri yaratmaq, yaşayış səviyyəsini yüksəltmək və bərabərsizliyi azaltmaq istəyən ölkələri vasitələrlə təmin edir. Aİ-də İKT sektoru böyük əhəmiyyət kəsb edir və sürətlə inkişaf edir. Belə ki, 2012-ci ildən 2017-ci ilə qədər İKT xidmətlərində əlavə dəyər 18,3%, İKT istehsalında isə əlavə dəyər 22.5% artmışdır. 2017-ci ildə Aİ-də İKT sektorunun əlavə dəyəri ÜDM-in 3,6%-nə bərabər olub və hazırda bu sektor Aİ iqtisadiyyatında ən səmərəli sektorlardan biridir. Belə ki, 2017-ci ildə İKT sektorunda əməyin məhsuldarlığı iqtisadiyyatın qeyri-maliyyə sektorunda qeydə alınan nəticədən bütövlükdə 65,2% artıq olmuşdur və Belçikada işləyən hər adambaşına maksimum 117600 avro, Finlandiya və Fransada isə maksimum 100000 avro düşmüşdür. Bununla belə, İKT, rəqəmsallaşdırma və rəqəmsal transformasiya yolu ilə iqtisadiyyatın ənənəvi sektorlarının məhsuldarlığına və əlavə dəyər qatqısına kömək edən və ümumi təyinatlı texnologiyaların yaradılmasına imkan verən çox az saylı sektorlardan biridir.
Şərq Qonşuluğu ölkələrində də İKT sektorunda da artım müşahidə olunmuşdur: 2017-ci ildə İKT xidmətlərinin ixracı payı ümumi ixracın təxminən 5%-ni və Belarus və Ukraynada xidmətlərin ixracının təxminən 19%-ni təşkil etmişdir. Region innovativ ideyalarla zəngindir və bəzi texnoloji həllər artıq qlobal miqyasda tanınmağı bacarmışdır. Bununla belə, iqtisadiyyatın qeyri-İKT sektorlarının inkişafına töhfə vermək üçün yüksək potensiala malik ölkələrin innovasiya ekosistemi Aİ-dən geri qalır. Belə ki, Aİ-də 80-ə yaxın biznes inkubatoru və 150 akselerator mövcud olduğu halda, İKT-nin innovativ inkişafına dair tədqiqat göstərir ki, Şərqi tərəfdaş ölkələrində cəmi 42 inkubator və 19 akselerator var.
Regionda İKT-yə əsaslanan inkişaf, İKT-nin davamlı iqtisadi inkişaf üçün istifadəsində vacib olan milli İKT ekosistemlərinin dəstəyinin azaldılması üçün daha koordinasiyalı səyləri əhatə etməlidir. İlkin və müəssisə maliyyələşdirməsinin, sürətləndirmə proqramlarının, şəbəkələşmə və klasterizasiyanın təşviqinə, habelə dünya bazarlarında işləmək üçün müəyyən səriştə və bacarıqlara olan tələbatın ödənilməsinə yeni təkan verilməlidir. Bu elementlər fasiləsiz və güclü İKT sektoru üçün çox vacibdir. İnnovasiya ekosistemlərinə kifayət qədər diqqət yetirilməməsi, Şərqi tərəfdaş ölkələrindən İKT ekosistemi daha yaxşı inkişaf etmiş ölkələrə beyin axınına və startap axınına səbəb olur. EU4Digital, regionda fəaliyyət göstərən şirkətlərin böyüməsi, ÜDM-ə, ixracata və məşğulluğa töhfə verməsi üçün bu cür ekosistemlərin inkişafına təkan verməyə çalışır.
EU4Digital İKT-nin innovativ inkişafı sahəsində beş fəaliyyət istiqamətinə malikdir:
İnnovasiyaların inkişafı üçün əlverişli mühit tələb olunur. Buraya bilik əldə etmək, risklərə davamlı maliyyələşdirmə və səhv etmək hüququ daxildir. Sahibkarlar tez-tez dövlət dəstəyinə ehtiyac duymadıqlarını, hökumətin müdaxilə etməməsini və yenilik etmələrinə icazə verilməsini xahiş edirlər.
Ancaq innovasiyalar üçün əlverişli mühit yaratmaq üçün qanunvericilər tərəfindən müəyyən addımların atıılması tələb olunur. Bazarda uğursuzluqların müşahidə olunduğu yerlərdə, xüsusən innovativ şirkətlərin qabaqcıl təcrübə mənbəyi olduğu dərin texnoloji sahələrdə fundamental və tətbiqi tədqiqatların aparılması mərhələlərində siyasətlərin müdaxiləsinə ehtiyac var.
Həm sərmayəçiləri, həm də startapları müdafiə edən kraudfandinq, biznes mələkləri və müəssisə kapitalının istismarı üçün baza təqdim olunmalıdır. Alternativ maliyyələşdirmə üzrə tənzimləyici qum qutuları (risklərin idarə edilməsi üçün ehtiyat tədbirlərin görülməsini təmin edərək maliyyə texnologiyalarında innovasiyaların baş verə biləcəyi nəzarət olunan bir mühitdir) blokçeyn və avtonom nəqliyyat vasitələri kimi yeni texnologiyaların müştəriləri risklərə məruz qoymadan onların ehtiyaclarını ödəmək üçün necə istifadə olunacağını yoxlamaq üçün yaradılmışdır. Əqli mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsi üçün dünyada mövcud sistem ilə uyğunlaşdırılmış təşkilati bazanın olması tələb olunur.
Əsas şərtlərin uyğunlaşdırılması və Aİ-nin qabaqcıl təcrübələrinin, alətlərinin və tənzimləmə yanaşmalarının öyrənilməsi Şərq Qonşuluğu ölkələri və Aİ ölkələrindən olan müəssisələrə oxşar qaydalar üzərində işləməyə imkan verəcək və Şərqi tərəfdaş ölkələrinə Avropanın riskli investisiyalarının axınına kömək edəcək.
Rəqəmsal innovasiyalarda sərmayələr ilə əlaqədar boşluqların aradan qaldırılmasına və regionda rəqəmsallaşdırma sahəsində çalışan startapların miqyasının genişləndirilməsinə dəstək verməyə yönəlmiş Rəqəmsal innovasiya və miqyasın artırılmasına dair təşəbbüs (DISC) ilk dəfə Mərkəzi, Şərqi və Cənub-şərqi Avropada icra olunmağa başlayıb.
Bu yanaşmalara əsaslanaraq Avropa Komissiyası Şərqi tərəfdaş ölkələrində oxşar təşəbbüsə ehtiyacı və onun icrasının mümkünlüyünü qiymətləndirməyi planlaşdırır. Bu məqsədlərə nail olmaq üçün EU4Digital proqramı "Şərqi tərəfdaş ölkələrində rəqəmsal innovasiya və miqyasın artırılmasına dair təşəbbüs üzrə bazarın qiymətləndirilməsi (DISC tədqiqatı)" adlı yeni fəaliyyətinin icrasına başlamışdır.
Bazarın qiymətləndirilməsi sayəsində Avropa Komissiyası sərmayə qoyuluşunda boşluqları müəyyənləşdirə biləcək. Bu qiymətləndirmə eyni zamanda Şərqi tərəfdaş ölkələrində yüksək texnologiya sahəsində çalışan yerli startaplara və böyüməkdə olan şirkətlərə, onların maliyyəyə çıxışına və region daxilində inkişafına dəstək vermək məqsədilə DİSC təşəbbüsünə (xüsusi Aİ maliyyə dəstəyi mexanizmi) oxşar təşəbbüslərin hazırlanması üçün baza rolunu oynayacaq.
Aİ, startaplar, akseleratorlar, müəssisə kapitalistləri və s. kimi İKT-nin innovativ inkşafı ekosisteminin iştirakçıları üçün bir sıra onlayn şəbəkələr və platformalar yaradıb. Onlar Aİ-yə üzv dövlətlərdə müxtəlif müəssisə və təşkilatları əlaqələndirməyə, fikir mübadiləsi aparmağa və ümumi təşəbbüs və tədbirlərdə iştirak etməyə imkan yaradır.
Bu onlayn şəbəkə və platformaların Şərqi tərəfdaş ölkələrinə qədər genişləndirilməsi altı ölkədəki aidiyyəti maraqlı tərəflərə Aİ-nin daha geniş İKT-nin innovativ inkişafı və startap ekosisteminə inteqrasiya etməyə imkan verəcək. Şərqi Qonşuluq ölkələrində fəaliyyət göstərən müəssisə və təşkilatlar Aİ-də fəaliyyət göstərən müvafiq həmkarlarını, sərmayələr, xidmət və iş ortaqlarını asanlıqla tapacaq, bu da hər iki regionda İKT-nin innovativ inkişafı və startap ekosistemlərinin inkişafına töhfə verəcək.
Ümumi təlim paketləri Şərqi tərəfdaş ölkələrindəki ekosistemin maraqlı tərəflərinin əsas qruplarına yönəldilmişdir:
Təlim paketləri hədəf qruplarının spesifik ehtiyaclarını ödəmək üçün müxtəlif modullardan ibarətdir. Modulların hər biri maraqlı tərəflərə mövcud İKT şəbəkələri və infrastrukturların, həmçinin inkişaf etməkdə olan texnologiyalar və tətbiq olunan tətbiqlərin istifadə qaydasını öyrətmək məqsədi daşıyır.
Təlim paketlərinin hazırlanması işləri əsasən Şərqi tərəfdaş ölkələrinin hər birində bacarıq və biliklərdəki uyğunsuzluğu aşkar edən İKT-nin innovativ inkişafına dair tədqiqatına əsaslanır. Bu diqqət tələb edən sahələr, maraqlı tərəflərin hədəf qruplarının hər biri üçün modulların hazırlanmasında baza rolunu oynayır.
Bu fəaliyyətin sonunda EU4Digital maraqlı tərəflərə ümumi təlim paketlərinə daxil edilmiş və dünya miqyasında tanınmış elektron tədris platformaları vasitəsilə ötürülən kursların hərtərəfli onlayn xəritəsinə çıxış imkanı təmin edəcək və bununla da maraqlı tərəflərə biznes proseslərinə innovativ dəyər əlavə edən yanaşma seçmək üçün lazımi bacarıq və anlayışların inkişaf etdirilməsinə imkan yaradacaq.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı elektron səhiyyəni sadə şəkildə "səhiyyə sahəsində informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının istifadəsi" kimi xarakterizə etmişdir. Əlbəttə, səhiyyə sahəsində çalışan mütəxəssislər yaxın gələcəkdə texnologiya ilə əvəz edilməyəcək, amma informasiya texnologiyalarının tətbiqi həkimlərin gündəlik işlərini yüngülləşdirə bilər.
Elektron səhiyyənin məqsədi, düzgün zamanda və düzgün yerdə xəstələrin sağlamlığı haqqında məlumatlara çıxış imkanı təmin etmək və bununla da səhiyyədə daha yaxşı nəticələrin əldə olunması üçün səhiyyə xidmətlərinin davamlılığını və keyfiyyətini təmin etməkdir.
Elektron səhiyyə sistemləri aşağıdakılara imkan verir:
Əslində, elektron səhiyyə, müxtəlif səhiyyə müəssisələri arasında əməkdaşlığı asanlaşdıran və xəstələr ilə qarşılıqlı əlaqələrin yeni formalarını təmin edən, o cümlədən vacib məlumatların paylaşılmasına imkan verməklə səhiyyə xidmətləri göstərməyin yeni yollarını təqdim edir.
Bunun əsasını Elektron sağlamlıq kartı (ESK) təşkil edir. Bu kart, bir-birini qarşılıqlı əvəz edən ESK xidmətləri vasitəsilə əlçatan vahid, hər bir şəxs üçün unikal ESK təmin etmək üçün, müxtəlif səhiyyə təminatçılarından toplanan tibbi qulluğa dair hadisə və məlumatlardan ibarətdir.
S
əhiyyə sistemində çalışan mütəxəssislər və xəstələrin vaxtına qənaət etməklə sənədlərin mübadiləsi və məlumatların yaradılması, saxlanılması və paylaşılması ilə kliniki prosedurların kopyalanmasının qarşısını almağa imkan verən elektron səhiyyəyə dair texnoloji həllər çoxlu sayda faydaları ilə seçilir. İnsanların sağlamlığına dair məlumatların əlçatan olması gələcək problemləri müəyyənləşdirməklə xəstəliklərin qarşısının alınmasına dair siyasətləri dəstəkləyir, o cümlədən insanların sağlamlığına dair məlumatları təhlil edir və innovasiyalara kömək edir. Bu sistem həm də şəffaflığı təşviq edir, çünki səhiyyə sistemi iştirakçılarının fəaliyyətləri qeydə alınır və müvafiq proseslərə riayət olunmanı təmin etmək üçün təhlükəsizlik yoxlamaları tətbiq edilir.
Aİ, əhalinin yaşlanması kimi ŞT ölkələrində də müşahidə olunan ümumi səhiyyə problemləri ilə üz-üzədir. Bu, səhiyyə xidmətlərinin optimallaşdırılması və müasirləşdirilməsi kimi oxşar ehtiyaclara səbəb olur. Avropa Komissiyası əsas prioritetlərindən biri olaraq Vahid rəqəmsal bazar strategiyasını təsis etmişdir. Rəqəmsal səhiyyə xidmətləri bu strategiyanın bir hissəsini təşkil edir. Aİ artıq tibbi avadanlıqlar, məlumatların qorunması, rəqəmsal identifikasiya və informasiya texnologiyalarının təhlükəsizliyi ilə bağlı qanunvericilik qəbul etmişdir, bu da elektron səhiyyə xidmətləri üçün olduqca əlverişli mühit yaradır. Aİ ölkələrinin əksəriyyəti tez bir zamanda elektron səhiyyəyə dair strategiyalar qəbul edib. Bu da öz növbəsində siyasi öhdəliyə və elektron səhiyyə üzrə xidmətlərin sürətli və planlı şəkildə inkişafına səbəb olmuşdur. Onlardan fərqli olaraq Şərqi tərəfdaş ölkələri elektron səhiyyə sahəsində bir çox fərdi, ancaq əlaqələndirilməmiş layihələr icra ediblər.
Bundan əlavə, üzv ölkələr arasında transsərhəd pilot layihələrin icrasına şərait yaratmaq məqsədilə Aİ-də elektron resept və xəstə haqqında qısa məlumat xidməti anlayışları standartlaşdırılmışdır. Hal-hazırda Aİ-də elektron səhiyyə infrastrukturunu süni intellekt, genom məlumatları və fərdiləşdirilmiş tibb təşəbbüslərinə hazırlamağa dair tendensiya mövcuddur.
EU4Digital təşəbbüsü, Şərqi tərəfdaş ölkələrində əhalinin sağlamlığının qorunmasına dair məlumatların idarə edilmə vəziyyətini qiymətləndirmək və səhiyyə ilə bağlı məlumatların bölüşdürülməsi və idarə edilməsi işinin Aİ-nin qabaqcıl təcrübələrinə və Şərqi tərəfdaş ölkələrində günün reallıqlarına uyğun olmasını təmin etmək üçün təlimatlar üzərində işləyir. Ən yaxşı halda bu, eyni standartlara cavab verən məlumatların müxtəlif təşkilatlar, maraqlı tərəflər və hətta sərhədlər arasında qarşılıqlı şəkildə əvəz oluna biləcəyi anlamına gəlir. Bununla da yerindən asılı olmayaraq xəstələrə daha yaxşı xidmət göstərmək üçün vacib əhəmiyyətə malikdir.
EU4Digital tərəfindən əhatə olunan elektron səhiyyənin digər cəhəti, Şərqi tərəfdaş ölkələrinin maraqlı tərəflərinə öz ölkələrində elektron səhiyyə sahəsində mövcud qabaqcıl təcrübələri bölüşməyə və gələcəkdə bu sahəni daha da inkişaf etdirmək üçün adı çəkilən tərəflər arasında əməkdaşlığa imkan yaradan onlayn əməkdaşlıq platformasının tətbiqidir. Burada məqsəd aparıcı təcrübəni təşviq etmək və elektron səhiyyəyə dair məlumatlar, tədris materialları və ekspertlərlə mühüm ünsiyyət üzrə ixtisaslaşmış sahəyə malik olmaqdır.
Bundan əlavə, EU4Digital təşəbbüsü, kommunikasiyalar, innovasiyalar və yeni texnoloji həllərin tətbiqini təşviq etmək üçün yaşlanmış əhaliyə qayğı göstərilməsinə dair problemlər, o cümlədən uzaq məsafədən tibbi məsləhət xidmətləri, diaqnostikanın yaxşılaşdırılması üçün məlumatların təhlili, ağıllı ev texnologiyaları, sosial və fəaliyyət proqramları kimi Aİ təşəbbüslərində Şərqi tərəfdaş ölkələrinin iştirakına şərait yaratmaq məqsədi daşıyır.
EU4Digital həmçinin yuxarıda göstərilən bir çox problemlərlə əlaqədar Avropa ölkələrində tətbiq olunan qabaqcıl təcrübələri özündə cəmləşdirən Aktiv və Sağlam Yaşlanma üzrə Avropa İnnovasiya Tərəfdaşlığı (AHA üzrə EIP) proqramında Şərqi tərəfdaş ölkələrinin iştirakını asanlaşdırmağı qarşısına məqsəd qoyub.
Uzlaşma, müxtəlif sistemlərin, təşkilatların və ya ölkələrin səhiyyəyə dair məlumatların mübadiləsi və onlardan düzgün istifadəsi deməkdir. Yəni iştirakçılar paylaşılan məlumatları düzgün başa düşə və şərh edə bilməlidirlər. Bununla da elektron səhiyyə xidmətlərinin göstərilməsi üçün eyni standartlardan və proseslərdən istifadə olunacaq.
Uzlaşma xüsusən səhiyyə sektorunda vacib əhəmiyyətə malikdir, çünki bu domen eynicinsli deyil, əksinə mürəkkəb struktura malikdir və bir neçə səhiyyə ocağına baş çəkən və orada qeydiyyatdan keçirilən provayderlərdən tutmuş, mürəkkəb xəstə qruplarına qədər fərqli iştirakçıları əhatə edir. Bundan əlavə, milli hökumətlər əksər hallarda geniş ictimai xidmətlər göstərdiyi üçün hər bir səhiyyə sistemi çox vaxt zəif inteqrasiya olunmuş özəl və dövlət xidmətlərinin birləşməsindən ibarət olur. Hər hansı tibb xidməti təminatçısı müəyyən bir xidmət növü təklif etməklə bir qrup xəstə və onların məlumatları ilə məşğul olur, amma bu zaman xəstənin ümumi vəziyyətinin təsvir olunduğu məlumatları paylaşmaq üçün qurumlar arasında daha yaxşı inkişaf etmiş uzlaşma tələb olunur. Beynəlxalq aləmdə və Aİ-yə üzv dövlətlər arasında səhiyyə sahəsində səmərəli transsərhəd əməkdaşlığa maneə yaradan başqa problemlər də var. Buraya elektron səhiyyə üzrə lüğətdə müşahidə olunan fərqlər və eyni anlayışların fərqli şəkildə şərh edilməsi daxildir.
Uzlaşmanın olmaması müxtəlif səhiyyə ocaqlarında və ölkələrdə səhiyyə xidmətlərindən istifadə etməyə çalışan vətəndaşların müxtəlif problemlər ilə üzləşməsinə səbəb olur. Beləcə uzlaşma nəticəsində Şərqi tərəfdaş ölkələrində yaşayan hər bir vətəndaşın sağlamlığının yaxşılaşacağı gözlənilir. Bu mövzuda mövqeyimiz bəllidir. 10 ildən sonra A ölkəsindən olan bir xəstənin B ölkəsində təcili yardıma ehtiyacı olduqda, tibb işçiləri, xəstənin hansı dərmanlara qarşı həssas və ya allergiyası olması barədə dərhal məlumat əldə edə biləcəklər. Xəstənin sağlamlıq vəziyyətini təsvir edən bu qısa məlumatlar, səhiyyə xidməti sektorunu xarakterizə edən həyat və ya ölümlə əlaqədar təcili qərarların qəbul edilməsində çox vacib əhəmiyyətə malikdir.
Elektron səhiyyə üzrə əməkdaşlıq platforması Şərqi tərəfdaş ölkələrindəki elektron səhiyyə sahəsində çalışan mütəxəssislər arasında regional əməkdaşlıq üzrə yeni kanaldır. Geniş ictimaiyyət üçün qapalı olacaq bu platforma, Şərqi tərəfdaş ölkələrində çalışan mütəxəssislər üçün gələcəkdə elektron səhiyyə və xidmətlər üzrə ortaq təlimatların hazırlanması işində əməkdaşlıq məkanı rolunu oynayacaq. Bu platforma dünyada elektron səhiyyənin inkişafına və regionda uyğunlaşma üzrə təşəbbüslərə şərait yaradacaq.
Platformanın daxilində təqvim və iclasların idarə edilməsindən tutmuş, layihə və tətbiq ilə bağlı rəhbər təlimatlara qədər bütün vasitələr olacaq. Bu işləri həyata keçirmək üçün, sənədlərin bulud əsaslı yaddaşda yerində saxlanılması xidməti və əməkdaşlıq alətləri təqdim edən, eləcə də müxtəlif qruplar üçün ayrıca istifadəçi sahələrində kod səhifələrin yaradılmasını tələb etməyən portal platformasından istifadə ediləcək.
Sözügedən platforma öz ölkəsində təşəbbüsləri həyata keçirməklə məşğul olan ekspertlər arasında bilik mübadiləsinə imkan verəcək. Bununla da ən yaxşı fəaliyyət nümunələrinin seçilib nümayiş edilməsi ilə və qonşu ölkələrdə müşahidə olunan maneələri dəf etməkdə tərəfdaşlara imkan yaratmaqla regionda islahatları sürətləndirmək və optimallaşdırmaq mümkün olacaq.
Şərqi tərəfdaş ölkələri, Avropa Komissiyası tərəfindən idarə olunan Aktiv və Sağlam Yaşlanma üzrə Avropa İnnovasiya Tərəfdaşlığı (AHA üzrə EIP) proqramında iştirak edə bilərlər. Bu proqramın elektron səhiyyə sahəsindəki yeniliklər haqqında xəbərlərdən tutmuş, tədbirlərdə iştirak etmək və Fəaliyyət Qrupu və İstinad səhifəsi proqramlarında iştirak etmək kimi daha aktiv rollara qədər bir çox qarşılıqlı əlaqələndirmə səviyyələri vardır.
AHA üzrə EIP proqramında iştirak etmək, məlumat mübadiləsini və şəbəkələrin qurulmasını asanlaşdırır, məsələn İstinad səhifəsi proqramının bir üzvü Aİ-yə üzv dövlətdə tətbiq olunan bir texnoloji həll ilə tanış ola bilər və proqram vasitəsilə öz regionunda və əksinə tətbiq etmək üçün müraciət edə bilər.
İştirak səviyyələri çox olduğundan fərdi şəxslərdən tutmuş təşkilatlara, o cümlədən hökumət qurumlarına, özəl sektorda fəaliyyət göstərən şirkətlərə, tədqiqat yönümlü təşkilatlara və sosial təşkilatlara kimi hər kəsin iştirakı üçün şərait yaradılıb.
Gələcəyin səhiyyə xidmətini xəstələrin bir xidmət təchizatçısından digərinə, bir ölkədən digərinə maneəsiz yerdəyişməsi, o cümlədən səhiyyə təminatının davamlılığı və səhiyyə sistemində daha yaxşı nəticələrin əldə olunması üçün əsaslı qərarların qəbul edilməsi kimi təsəvvür etmək olar. Transsərhəd elektron səhiyyə infrastrukturu, istənilən vətəndaşa xarici ölkədə yerləşən yerli aptekdən reseptdə göstərilən dərman preparatını almaq üçün xaricə səyahət etməyə imkan yaradacaq. Xəstələrə aid qısa məlumatların paylaşılması həkimlərə xəstələrin xəstəlik tarixçəsini başa düşməyə və dərman preparatlarının təyinində səhvlərə yol verməməyə kömək edəcək. Əlavə olaraq tibbi turizm sənayesinin inkişafı vətəndaşlara daha yüksək keyfiyyətli tibbi xidmətdən yararlanmaq və xərcləri azaltmaq şansı verəcək.
EU4Digital təşəbbüsünün elektron səhiyyə şəbəkəsinin məqsədi, Şərqi tərəfdaş ölkələrində yalnız ümumi razılığın əldə olunduğu və əməkdaşlığın qurulduğu təqdirdə mümkün olan transsərhəd tibbi xidmətin inkişafına dəstək vermək məqsədilə standartlar və təlimatlar hazırlamaqdır. Bunu reallaşdırmaq üçün isə şəbəkənin işçi heyəti Şərqi tərəfdaş ölkələrində elektron səhiyyə sahəsinin cari vəziyyətini təhlil edərək hər bir ölkənin çətinlik və prioritetlərini müəyyən etmişdir. Təlimatlar toplusu isə regionda transsərhəd elektron resept və xəstəyə aid qısa məlumat xidmətinin yaradılmasında baza rolunu oynayacaq.
Biz region üçün gələcək fəaliyyətlər və elektron səhiyyə sahəsində gələcək müsbət dəyişikliklər üçün aparıcı qüvvə olaraq tövsiyə olunan dörd istiqamət müəyyən etmişik:
Telekommunikasiya sahəsində EU4Digital beynəlxalq rouminq və altı Şərqi tərəfdaş ölkəsi arasında vahid beynəlxalq rouminq məkanının yaradılması barədə mümkün razılaşma ilə əlaqədar çətin vəzifələrin yerinə yetirilməsinə, eyni zamanda milli tənzimləyici orqanların müstəqilliyinin artırılmasına və 5G daxil olmaqla, gələcəkdə mobil rabitə sahəsində 700 MHz tezlik diapazonunun istifadəyə verilməsinə yardım edir.
Xeyr, regional rouminq sazişi altı Şərqi tərəfdaş ölkəsi arasında mövcud rouminq qiymətlərinin əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salınmasını təmin edəcək. Bu, mobil rabitə şəbəkələrinin rouminq xidməti müştərilərinə Şərqi tərəfdaş ölkələrində olan zaman daha sərfəli rouminq xidmətlərindən yararlanmağa imkan verəcək. EU4Digital proqramının rouminq ilə bağlı son tədqiqatının nəticələrinə əsasən (2019-cu il) qiymətlərin orta hesabla 80% aşağı salınması gözlənilir.
Bəli, regional rouminq sazişi altı Şərqi tərəfdaş ölkəsini əhatə edəcək. Buna baxmayaraq, Aİ və Şərqi tərəfdaş ölkələri nazirləri Şərqi tərəfdaş ölkələri və Aİ-yə üzv dövlətlər arasında rouminq tariflərinin iqtisadi cəhətdən davamlı azaldılması daxil olmaqla, vahid beynəlxalq rouminq məkanının mümkünlüyünü tədqiq etməyə dair razılığa gəliblər.
Regional rouminq razılaşmasının 2021-ci ilin payızında imzalanması və azı altı aylıq keçid dövrü təmin edərək 2022-ci ildə qüvvəyə minməsi gözlənilir. Bu keçid dövrü Şərqi tərəfdaş ölkələrinin rouminq sazişinin tələblərini yerinə yetirməsi, eləcə də mobil operatorların düzəlişlər etməsi üçün kifayət qədər vaxta sahib olması üçün lazımdır.
Bu, 5G xidmətləri daxil olmaqla, mobil şəbəkələrin daha yaxşı əhatə olunması deməkdir. EU4Digital layihəsinin telekommunikasiya sahəsindəki işlərinin bir hissəsi 700 MHz tezlik diapazonunun istifadəyə verilməsi ilə əlaqədardır. Buraya Aİ daxilində göstərilən səy və müvafiq planlara uyğun olaraq altı Şərqi tərəfdaş ölkəsində 700 MHz tezlik diapazonunun yenidən bölünməsinə dair əlaqələndirilmiş yanaşmanın hazırlanması və həyata keçirilməsi daxildir. Yerüstü televiziya yayım şəbəkələrini 700 MHz diapazonundan çıxarmaq və sonra bu diapazonu simsiz genişzolaqlı elektron rabitə şəbəkələrinə, xüsusilə də 5G-yə təyin etmək Aİ daxilindəki səylərin bir hissəsidir.
Aİ-nin planlarına uyğun olaraq Şərqi tərəfdaş ölkələrində tezlik diapazonun istifadəsinin dəyişdirilməsi Şərqi tərəfdaş ölkələri ilə yanaşı, Aİ-də də mobil şəbəkələrə zərərli müdaxilələrin qarşısını almağa kömək edəcək. Gələcəkdə baza stansiyalarının daha az yerləşdirilməsi ilə əlaqədar xərclərin azaldılması, kənd yerlərində əhatə dairəsinin yaxşılaşdırılması və şəbəkənin yerləşdirilməsi ilə bağlı xərclərə qənaət səbəbindən istehlak qiymətlərinin aşağı salınması daxil olmaqla 5G-nin tətbiqinin çoxlu sayda faydası var.
Milli tənzimləyici orqanlar (MTO-lar) elektron rabitənin tənzimlənməsi həvalə olunan və milli qanunvericiliyə uyğun çalışan orqanlardır. Bu dövlət orqanları elektron kommunikasiya bazarları, xidmətlər və şəbəkələrin inkişafı nəzərə alınmaqla səmərəli rəqabət, investisiya və istehlakçı maraqlarının təşviqi arasında tarazlıq yaradırlar. Buna görə də tənzimləyici orqanlara ayrıca hüquqi struktur qismində qanunsuz olaraq təsir göstərə biləcək hər hansı digər orqanlardan funksional olaraq ayrıca fəaliyyət göstərməlidirlər, çünki bu qurumların müstəqilliyi və qərarların qəbul edilməsində qərəzsiz fəaliyyətləri lazımi qaydada çalışan ümumi tənzimləmə sisteminin əsasını təşkil edir.
EU4Digital proqramı, azı beş Şərqi tərəfdaş ölkəsində mövcud olan elektron rabitə üzrə milli tənzimləmə orqanlarının müstəqilliyinin təmin edilməsi məqsədi ilə Şərqi tərəfdaş ölkələrində MTO-ların müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsini dəstəkləyir.
Etimad innovasiyalara və əməkdaşlıq fəaliyyətinə imkan verən mühüm anlayışdır. Bu anlayış rəqəmsal dünyaya ötürülə və bir-birimizə kor-koranə etibar etməyimizə kömək edə bilər. Bu baxımdan, kibertəhlükəsizlik çox vacib əhəmiyyətə malikdir, ancaq bu etimadı yaratmağımıza imkan verən vasitələr və texnologiyaların olması, bu vasitələrdən etibarlı şəkildə istifadə edə bilmək qədər vacibdir.
Rəqəmsal etimad xidmətləri və elektron identifikasiya xidmətləri, müasir cəmiyyətlər və müəssisələrə cəmiyyət ilə biznes arasında qarşılıqlı əlaqələrin sürətləndirilməsinə, fərqli coğrafi bölgələrdə etimadın gücləndirilməsinə, fərdi şəxslərə və şirkətlərə daha az əməliyyat xərcləri ilə dəyər yaratmağa və tam elektron və çap sənədsiz mühitdə çalışmağa kömək edir.
Elektron imzalar və elektron identifikasiya xidmətləri, dövlət xidmətlərindən istifadə etdikdə, şəxsiyyətin təsdiqlənməsi zamanı və ya hüquqi müqavilələrin imzalanması kimi iştirakçılar arasında rəqəmsal qarşılıqlı əlaqəni sürətləndirən iki əsas texnoloji həlldir.
EU4Digital proqramı çərçivəsində rəqəmsal etimad və kibertəhlükəsizlik mühüm şərtlərdən hesab olunur, çünki rəqəmsal iqtisadiyyatın və cəmiyyətin bütün digər cəhətlərinə dəyərini etibarlı şəkildə təmin etməyə imkan verir.
Şərq Tərəfdaşlığı ölkələri əlverişli rəqəmsal etimad xidmətləri sahəsində əsaslı texnoloji bazaya malikdirlər, lakin etimad xidmətlərinin qarşılıqlı tanınmasına nail olmaq üçün hələ çox iş görülməlidir. Şərq Tərəfdaşlığı ölkələri və Aİ-yə üzv dövlətlər arasında etimad xidmətlərinin transsərhəd qarşılıqlı tanınmasının təmin edilməsi, tənzimləyici və təşkilati bazalarda kifayət qədər uzlaşma tələb edir. Məqsəd normativ-hüquqi tələblərin, audit xidmətinin və uyğunluq qiymətləndirilməsinin eIDAS tələblərinə uyğunluğunu, texniki tədbirlərin eİDAS tələblərinə uyğunluğunu, məlumatların məxfiliyi və qorunması təcrübələrinin GDPR ilə uyğunluğunu, eləcə də qarşılıqlı tanınma üzrə etimadın təmsil olunmasını təmin etməkdir.
EU4Digital layihəsinin etimad və təhlükəsizlik sahəsində əsas vəzifələri, etimad xidmətlərinin qarşılıqlı tanınması prosesində potensial boşluqları müəyyən etmək və bu problemlərin aradan qaldırılması üçün əməli fəaliyyət planı və yardım təklif etməkdir. EU4Digital proqramı hər bir Şərq Tərəfdaşlığı ölkəsində etimad və elektron indetifikasiya xidmətlərinin hüquqi və texniki yetkinliyinin qiymətləndirilməsinə dair işləri yekunlaşdırıb. Elektron imza üzrə pilot layihələrə və sözügedən qiymətləndirmələrə əsaslanaraq EU4Digital, eIDAS və MRA təlimat kitabı tərəfindən müəyyən edilən təcrübələrə əsaslanaraq hər bir ölkəyə xas transsərhəd qarşılıqlı tanınma üzrə fəaliyyət planları hazırlayıb. Verilən tövsiyələrin məqsədi ölkələrin transsərhəd qarşılıqlı tanınma üçün növbəti hazırlıq səviyyəsinə çatmasına kömək etməkdir.
EU4Digital Ukrayna, Moldova və Estoniya arasında texniki cəhətdən etibarlı transsərhəd elektron imza üzrə pilot layihələr tətbiq edib. Buna nail olmaq üçün, pilot layihədə iştirak edən ölkələr əvvəlcə zaman işarəsinin qoyulması, doğrulama mexanizmləri və sertifikat statusunun yoxlanılması komponentləri daxil olmaqla ümumi prinsip və formatlar ilə bağlı razılığa gəlməli idilər. İlk baxışdan ümumi prinsiplər sadə görünə bilər, amma praktiki baxımdan fərqli ölkələrdə texniki cəhətdən işlək və qarşılıqlı fəaliyyət göstərə bilən elektron imza həllini təmin etmək üçün çox tərəfli mühitdə kompleks əlaqələndirilmiş tədbirlər tələb olunurdu.
Elektron imza üzrə pilot layihə həmçinin tənzimləmə və texniki baxımdan mövcud boşluqları və maneələri müəyyən etməyə kömək edir. Bu baxımdan elektron imza üzrə pilot layihələr ŞT ölkələrində və Aİ-də elektron identifikasiya və etimad xidmətləri mühitinin daha da uyğunlaşdırılması üçün zəmin yaratdı. Bundan əlavə, bütün Şərq Tərəfdaşlığı ölkələrində tətbiqi üçün ümumi təcrübə və qaydalar mövcuddur.
Şərq Tərəfdaşlığı ölkələri tərəfindən həyata keçirilən dövlət tənzimləmələri, siyasətlər və təhlükəsizlik tədbirlərinin təhlili regiondakı kibertəhlükəsizliyin əsas problemlərini müəyyən etməyə imkan verib və həmin problemlər aşağıdakılardır:
EU4Digital layihəsi çərçivəsində kibertəhlükəsizlik sahəsində qabaqcıl təcrübələr və tövsiyələr toplusu müəyyən edilib və yerli hökumətlər üçün Kibertəhlükəsizlik üzrə təlimatlar şəklində işlənib hazırlanmışdır. Bu təlimatlarda kibertəhlükəsizliyin inkişafına və bu sahədə tədbirlərin hazırlanmasına, həyata keçirilməsinə və qorunub saxlanılmasına dair tövsiyələr yer alır. Onun köməyilə tərəfdaş ölkələr arasında daha güclü və daha dayanıqlı kiberməkanın yaradılmasına töhfə vermək və şəbəkə məlumat sistemlərində fasilə və ya qəfil çökmələr
riskini azaltmaq mümkün olacaq.
Bundan əlavə, hər bir Şərq Tərəfdaşlığı ölkəsində kibertəhlükəsizliyin vəziyyətinə dair ətraflı məlumat - işlərin gedişatı, əsas problemlər və ayrı-ayrı ölkələrin hesabatlarında göstərilən sonrakı fəaliyyətlər “EU4Digital: Şərq Tərəfdaşlığı ölkələrində kibertəhlükəsizliyin
yaxşılaşdırılması” adlı layihəsinə töhfə verəcək.
Bir çox dövlət xidmətləri getdikcə onlayn olaraq daha da əlçatan olur, lakin onlar nadir hallarda transsərhəd qarşılıqlı əlaqə üçün tam istifadə olunur. Hökumətlər, sahibkarlıq müəssisələri və vətəndaşlar ölkənin sərhədlərindən kənarda qarşılıqlı fəaliyyət göstərən elektron xidmətlərlə qarşılıqlı əlaqəyə girərkən elektron xidmətlərə tam çıxış əldə edə, əsas müvafiq qayda və tələbləri başa düşə, öz şəxsiyyətlərini doğrulaya bilə, transsərhəd ödənişləri həyata keçirə, sənədləri elektron şəkildə imzalaya və ya möhürləyə, elektron sübut təqdim edə bilərlər. Aİ səviyyəsində vahid rəqəmsal giriş informasiyalara, inzibati prosedurlara və yardım xidmətlərinə onlayn çıxış imkanına şərait yaradır.
Şərq Tərəfdaşlığı ölkəsinin transsərhəd elektron xidmətlər təqdim etməyə hazırlığını gücləndirmək üçün EU4Digital proqramı Şərq Tərəfdaşlığı ölkəsinin transsərhəd elektron xidmətləri təqdim etməyə hazırlığının qiymətləndirilməsi üçün baza müəyyən etmişdir və həmin bazaya aşağıdakılar daxildir:
Qiymətləndirmələrə əsaslanaraq, EU4Digital proqramı Şərq Tərəfdaşlığı ölkələri üçün təlimat və praktiki tövsiyələr verəcək qarşılıqlı fəaliyyət göstərən transsərhəd elektron xidmətlər bazası yaradacaq. Bununla da rəqəmsal vasitələrdən istifadə ilə milli səviyyədə qarşılıqlı fəaliyyət göstərən transsərhəd elektron xidmətlərin inkişafına uyğunlaşdırılmış yanaşma təmin ediləcək.
Ənənəvi olaraq elektron hökumətin inkişafı zamanı ölkələr səylərinin və qaynaqlarının çoxunu dövlət və ictimai sektor əməliyyatlarının müştəriyə aid hissəsinin, yəni xidmətlər və portallar kimi geniş ictimaiyyətin daha çox göz önundə olduğu və cəld nəticə verən texnoloji həlləri rəqəmsallaşdırmağa sərf edirlər. Bu parçalanmış yanaşma rəqəmsal hökumətin əsaslarına, yəni məlumatların rəqəmsallaşdırılması, qarşılıqlı fəaliyyət, elektron kimlik, çıxış imkanı, qanunvericilik, idarəçilik və standartların həm milli, həm də beynəlxalq səviyyədə uyğunlaşdırılması sahələrini diqqətdən kənarda qoyur. Bu yanaşma son nəticədə “göz önündə olan” həllərin (məs. xidmətlər və portallar) texniki xidmətinin və idarə edilməsinin mürəkkəbləşməsinə və baha başa gəlməsinə səbəb olur, investisiya prosesləri isə daha da mürəkkəbləşir və daha az gəlir gətirir. Nəticədə, rəqəmsal inkişaf prioritetlərinin hökumətin qərarvermə səviyyəsində başa düşülməməsi, strateji prioritetlər və onların faktiki həyata keçirilməsi arasında "böyük boşluq" yaradır.
Bu strateji, uzunmüddətli və sistemli dövlət idarəçiliyi təşəbbüsləri elektron idarəçilik bazası ilə dəstəklənəcək və elektron idarəçiliyin digər cəhətlərinin müvəffəqiyyətli olması üçün əvvəlcə hansı bazaların qurulmasının tələb olunduğunu göstərəcək. Belə bir bazanın istifadəsi hökumətlərə cəmiyyətlərin yararlana biləcəyi rəqəmsal hökumətin əsaslarının vaxtında və sistemli şəkildə inkişaf etdirilməsi üçün rəhbər mexanizm - ictimai sektorda səmərəlilik, rəqəmsal xidmətlər, məlumatlara əsaslanan həllər və elektron cəmiyyətdə iştirak təmin edə bilər.
Elektron idarəçilik bazası hökumətin rəqəmsal yetkinliyinin mövcud vəziyyətini qiymətləndirmək və yaradılmayan və ya təkmilləşdirilməsi tələb olunan problemli sahələri müəyyən etməyə zəmin yaradacaq. O, həmçinin dövlət idarələrinə elektron idarəçilik bazalarının rəqəmsallaşma prioritetlərinə təsirini başa düşməyə, eləcə də elektron idarəçilik bazasının yeniliklərini rəqəmsal transformasiya proqramına inteqrasiya etməyə kömək edəcək.
İKT-nin imkanlarının tam şəkildə istifadəsində ən böyük maneə rəqəmsal bacarıqların çatışmazlığıdır. Rəqəmsal bacarıqlar, vətəndaşların rəqəmsal cəmiyyətdə fəallığını stimullaşdırmaqla və yeni texnologiyaların tətbiqi ilə iqtisadiyyatın inkişafına dəstək verməklə istənilən rəqəmsal transormasiyanın uğur qazanmasında əsas katalizator rolunu oynayır. Rəqəmsal bacarıqlara tələbat artdıqca, əksər hallarda təminat tələbat ilə ayaqlaşmır.
2018-ci il üzrə peşələrin gələcəyinə dair hesabata əsasən bütün sənayelərdə şirkətlərin böyük əksəriyyəti yeni texnologiyaların müvəffəqiyyətlə tətbiqində işçi qüvvəsinin keyfiyyətindəki boşluqları əsas maneələrindən biri hesab edirlər.Bu hesabata əsaslansaq, Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiyada işçi qüvvəsinin yarıdan çoxunun təkrar ixtisaslaşması tələb olunur.
Rəqəmsal bacarıqlar sahəsində uyğunsuzluqları aradan qaldırmaq məqsədilə ilk növbədə qiymətləndirmə tələb olunur. Bunun üçün maarifləndirilmə işi gücləndirilməli və rəqəmsal bacarıq və iş yerlərinin təşviqi üçün səylər əlaqələndirilməlidir. 2014-cü ildən etibarən rəqəmsal iqtisadiyyat və cəmiyyətə doğru irəliləyişlər Aİ-yə üzv dövlətlərin hamısında Rəqəmsal İqtisadiyyat və Cəmiyyət İndeksinə (DESI) və Rəqəmsal bacarıqlar indeksinə (DSI) əsasən ölçülür. Lakin 2015-ci ildə həyata keçirilən Şərq Tərəfdaşlığı ölkələrində rəqəmsal bazarların uyğunlaşdırılmasına dair tədqiqatda Şərq Qonşuluğu regionunda rəqəmsal bazarların Aİ-nin Vahid rəqəmsal bazarına uyğunluğu və inteqrasiyası qiymətləndirilib, o cümlədən region boyunca rəqəmsal bacarıqlar sahəsində uyğunsuzluqların sistematik qaydada ölçülmədiyi aşkar edilmişdir.
EU4Digital proqramı Aİ-nin Şərq Qonşuluğu regionu üzrə təcrübəsinə uyğun vahid metodologiyanın hazırlanması vasitəsilə rəqəmsal bacarıqların ölçülməsini dəstəkləməyi planlaşdırır.
Rəqəmsal bacarıqlar ilə əlaqədar təşəbbüslərin əlaqələndirilməsi, maarifləndirmə işinin gücləndirilməsi, qabaqcıl təcrübələrin qəbul edilməsi və bölüşdürülməsi üçün Şərqi tərəfdaş ölkələrində rəqəmsal bacarıqlar və məşğulluq üzrə milli koalisiyalar qurulmalı və region Avropa Böyük Rəqəmsal İşlər Koalisiyasına inteqrasiya edilməlidir. Hal-hazırda üç tərəfdaş ölkə - Ermənistanda (2017-ci ildə), Ukraynada (2019-cu ildə) və Azərbaycanda (2020-ci ildə) milli koalisiyalar yaradılıb və Moldova və Gürcüstanda isə bu istiqamətdə müvafiq işlər görülməkdədir.
EU4Digital proqramı, Şərqi tərəfdaş ölkələrində milli koalisiyaların yaradılmasını dəstəkləyir.
Nəhayət, mikromüəssisələr və KOM-ların işçi qüvvəsi arasında rəqəmsal bacarıqların inkişafı həyati-vacib əhəmiyyət daşıyır. KOM-lar regionda iqtisadiyyatın inkişafına təsir göstərən mühüm amillərdəndir, çünki özəl sektorda məşğulluğun cəmi 57%-ni təşkil etmələrinə rəğmən şirkətlərin 99%-i onların payına düşür. Müqayisə üçün qeyd edək ki, Aİ-də KOM-lar məşğulluğun əhəmiyyətli hissəsini (yeni işlərin 85%-i KOM-lar tərəfindən yaradılır) təşkil edir. Onların tam potensialını maneəsiz şəkildə ortaya çıxarmaq üçün böyük məlumatların təhlili və alətləri, bulud əsaslı kompüter texnologiyası və vizualizasiya, mobil tətbiqlərin dizaynı və hazırlanması, veb-tərtibat və alətləri, İT arxitektura və təhlükəsizlik bacarıqları kimi Şərqi tərəfdaş ölkələrində olan sahibkar və sürətlə böyüyən KOM-lara çoxsaylı rəqəmsal səriştə tələb olunacaq.
EU4Digital proqramı, Aİ-nin Rəqəmsal səlahiyyət bazalarına əsaslanaraq Şərqi Qonşuluq regionunda KOM-lar və mikromüəssisələr üçün vahid rəqəmsal bacarıqların səlahiyyət bazasının yaradılması ilə KOM-ların rəqəmsal bacarıqlarının təkmilləşdirilməsinə dəstək verməyi planlaşdırır.
EU4Digital proqramı, rəqəmsal bacarıqlardakı boşluqları ölçmək və müqayisə etmək üçün ümumi metodologiya hazırlayıb. Bu da dəlillərə əsaslanaraq, müəyyən problem sahələrində fəaliyyətlərin hədəflənməsinə və rəqəmsal bacarıqlar və strateji hədəflər sahəsindəki fəaliyyətlərin təsirini ölçməyə imkan verir.
Məlumatların əldə edilməsi Şərqi tərəfdaş ölkələrində rəqəmsal bacarıqlara dair strategiyaların hazırlanmasında və onların Avropa səviyyəli strategiyalarla uyğunlaşdırılmasında mühüm rol oynayır. Elektron bacarıqlar ilə əlaqədar fəaliyyətin bir hissəsi, Şərqi tərəfdaş ölkələrində rəqəmsal bacarıqlarda uyğunsuzluqların ölçülməsi üçün hər hansı bir ölkənin mənşəyini nəzərə alaraq müvafiq metodologiya uyğunlaşdıraraq dəqiq və qısa bir metodologiyanın hazırlanmasına yönəlmişdir.
Bacarıqların ölçülməsinə uyğunlaşdırılmış rəqəmsal yanaşma, çıxış yolunun tapılması və regional və milli təşəbbüslərin təsirinin qiymətləndirilməsinə, eləcə də bacarıqların çatışmazlığını, boşluqları və uyğunsuzluqları müəyyənləşdirməyə imkan verir. Uyğunlaşdırılmış məlumatların ölçülməsi, həm də Şərqi tərəfdaş ölkələri arasında rəqəmsal bacarıqların inkişafındakı fərdi irəliləyişləri qiymətləndirməyə və Aİ ölkələri ilə müqayisə etməyə imkan verir.
Şərqi tərəfdaş ölkələrində rəqəmsal bacarıqlardakı milli boşluqların ölçülməsi və proqnozlaşdırılması üzrə ümumi metodologiyanın hazırlanması aşağıdakılara imkan verəcək:
Rəqəmsal səlahiyyətlər bütün sənaye sahələrində və sektorlarda getdikcə daha çox rol oynamağa başlayır, çünki İKT və qeyri-İKT bacarıqları tələb edən vəzifələr arasındakı fərq getdikcə yox olmaq üzrədir. KOM-lar və mikromüəssisələrdə çalışan peşəkarlar işlə əlaqədar bir çox vəzifələr və/və ya sektorlararası (hibrid) vəzifələr, o cümlədən müxtəlif rəqəmsal səlahiyyətlər tələb edən vəzifələr icra edirlər.
Səlahiyyət bazası karyera və tədris yollarının, işgüzar vəzifələrin, təlim ehtiyaclarının və nəticələrin ortaq səlahiyyət bazası vasitəsi ilə təyin etməyə dəstək verir. Bu baza, ölçüsündən və fəaliyyət sahəsindən asılı olmayaraq regionda mövcud olan istənilən KOM üçün aydın bələdçi rolunu oynayacaq və adı çəkilən müəssisələrə lazımi rəqəmsal bacarıqları olan işçilərin tapılmasında, hazırlanmasında və işə götürülməsində kömək edəcək. Bundan əlavə, Səlahiyyət Bazası informasiya texnologiyalarının mürəkkəb terminologiyasını “işgüzar dildə” izah edərək rəqəmsal bacarıq və hədəf auditoriya üçün ümumi dil yaradır.
Səlahiyyət bazasının məqsədi aşağıdakı kimidir:
Milli koalisiyalar, milli səviyyədə ortaq və müəyyən edilmiş bir məqsədə çatmaq üçün birlikdə işləyən çoxtərəfli tərəfdaşlıqdır və onların Şərqi tərəfdaş ölkələrində yaradılması regionda rəqəmsal bacarıqların inkişafına nəzarət və koordinasiyanı gücləndirməklə yanaşı, Aİ-yə üzv dövlətlər və Şərqi tərəfdaş ölkələri arasında əməkdaşlığın yaxşılaşdırılmasında mühüm rol oynayacaq.
Milli koalisiyalar üzrə maraqlı tərəflərə İKT və İKT sahəsində intensiv şəkildə fəaliyyət göstərən şirkətlər, təhsil və təlim təminatçıları, dövlət sektoru, məşğulluq xidmətləri, birliklər, qeyri-kommersiya təşkilatları və sosial tərəfdaşlar daxildir.
Koalisiyalar, koalisiyanın yaradılması zamanı razılaşdırılmış müxtəlif yollarla rəqəmsal bacarıqları təbliğ edə bilərlər. Bəzi ölkələr rəqəmsal bacarıqlarla əlaqəli məlumatların toplanmasında fəal iştirak etməyə və ictimai sektorun müzakirələrində fəal iştirak etməklə rəqəmsal transformasiyanı stimullaşdırmağa imkan verən koalisiyalar ilə bağlı daha fəal yanaşma seçə bilərlər.
Artıq Ermənistan, Azərbaycanvə Ukrayna Rəqəmsal bacarıqlar və məşğulluq üzrə milli koalisiyasıyalar yaradıblar və digər Şərqi tərəfdaş ölkələrində bu cür koalisiyaların yaradılması ilə bağlı müzakirələr davam etdirilir.
Rəqəmsal bacarıqlar, vətəndaşların rəqəmsal cəmiyyətdə fəallığını stimullaşdırmaqla istənilən rəqəmsal transormasiyanın uğur qazanmasında əsas katalizator rolunu oynayır. Hər hansı bir ölkədə iqtisadiyyatda və insan kapitalında artımı qoruyub saxlamaq üçün bu cür bacarıqlara ehtiyac çox vacibdir.
Şərqi tərəfdaş ölkələri gələcəkdə iqtisadi inkişaf üçün ən vacib bünövrə olan əmək bazarında rəqəmsal bacarıqlar üzrə tələb və təklif arasındakı əlaqəni təmin etməklə iqtisadi potensiallarını daha yaxşı reallaşdıra biləcəklər. Bundan əlavə, Şərqi tərəfdaş ölkələri sübutlara əsaslanan siyasətlərin planlaşdırılmasını dəstəkləyən milli strategiyalara daha dəqiq rəqəmsal bacarıqlarla əlaqəli məlumatları daxil edə biləcəklər.
Önümüzdəki illər ərzində EU4Digital proqramı çərçivəsində həyata keçirilən tədbirlər aşağıdakıları dəstəkləmək məqsədi daşıyır:
EU4Digital: Şərq Tərəfdaşlığında rəqəmsal iqtisadiyyata və cəmiyyətə dəstək Aİ-nin standart və təcrübələrinə uyğun olaraq rəqəmsal iqtisadiyyatın və cəmiyyətin əsas sahələrinin inkişafını təşviq edir. Proqram, EY şirkətinin rəhbərlik etdiyi konsorsium tərəfindən Action Global Communications şirkəti və Avropa Siyasi Araşdırmalar Mərkəzi (CEPS) ilə birgə həyata keçirilir.
© Avropa Birliyi, 2023. Bütün hüquqları qorunur.
EU4Digital proqramı Avropa İttifaqı tərəfindən maliyyələşdirilir
Azərbaycan 
Belarus
Erməni
Gürcü
Rumın dili
Rus dilində
Ukrayna
İngilis