Rəqəmsal innovasiyalara dəstək: Avropa İKT ekosistemləri Şərqi Qonşuluq regionunda yeni hərəkətverici qüvvəyə çevrilə bilər

Ötən aylarda EU4Digital proqramının İKT-nin inovativ inkişafı şəbəkəsinin heyəti səylərini Şərq Tərəfdaşlıq regionunda İKT sahəsində Aİ-nin norma və qabaqcıl təcrübələrinə əsaslanan innovasiyaların inkişafına şərait yaradan ümumi qanunvericilik bazasının təşviqinə yönəldib.

Bu məqsədə doğru çalışan EU4Digital proqramı Aİ və Şərqi Qonşuluq regionu arasında mövcud olan əsas uyğunsuzluqları müəyyənləşdirib və hər bir tərəfdaş ölkəsində icra olunmaq məqsədilə hər bir ölkənin seçdiyi aşağıdakı konkret siyasət sahələrinə uyğun olaraq siyasətə dair tövsiyələr və fəaliyyət planları işləyib hazırlayıb:

• Rəqəmsal innovasiyalar üzrə əqli mülkiyyət hüquqlarının idarə edilməsi (Ermənistan)
• İKT-nin innovativ inkişafına dəstək verən yeni təşkilati formalar (Azərbaycan)
• KOM-ların rəqəmsal innovasiyalar üzrə maliyyəyə çıxışı (Gürcüstan)
• Startaplar və böyüməkdə olan şirkətlər üçün IKT-nin innovativ inkişafına dair eksositemlər (Moldova)
• Sənayenin rəqəmsallaşdırılması (ənənəvi sektorlarda KOM-ların rəqəmsal transformasiyası) (Belarus)

Siyasətə dair tövsiyələr və fəaliyyət planları hər bir müvafiq siyasət sahəsində Aİ təcrübələrinin təhlilinə əsaslanır.

Bu məqalədə Azərbaycanda (amma bütöv regionda xüsusi əhəmiyyət kəsb edəcək) prioritet siyasət sahəsi seçilmiş İKT-nin innovativ inkişafına dəstək verən yeni təşkilati formalar sahəsi üzrə Aİ-nin qabaqcıl təcrübələri haqqında qısa məlumat verilir.

Rəqəmsal innovasiyalar üzrə ekosistemlər insanlar, startaplar və şirkətlər tərəfindən yaradılan, rəqəmsal innovasiyaların yaradılması və dəstəklənməsi sistemi kimi qarşılıqlı fəaliyyət göstərən müxtəlif növ təşkilatlardır. Belə bir ekosistemin məqsədi, müəyyən zəruri xidmətlərin çatdırılması vasitəsilə innovativ şirkətlər üçün yüksək məhsuldarlığı təmin etməkdir. Yeni təşkilati formalar bu cür ekosistemlərin inkişafında məntiqi addım hesab olunur.

İnnovasiya ekosistemlərinin inkişafına dair siyasət, ekosistemlərdə məhsuldarlığın əsas mənbələrinin əlaqələrin keyfiyyəti (şəbəkələrin qurulması), ekosistem iştirakçılarının keyfiyyəti (səriştə və bacarıqlar) və qurumların keyfiyyəti (ölkədə innovasiyalar üzrə normativ-hüquqi və baza şəraitinin keyfiyyəti) olduğu anlayışına əsaslanır.

Klassik texnologiya parkları, biznes inkubatorları və texnoloji transfer ofislərindən başqa, rəqəmsal innovasiyalara dəstək ola biləcək müxtəlif təşkilati formalar mövcuddur. Onlar Aİ-də yaxşı tanınsa da, Şərqi Qonşuluq ölkələrində çox az qeydə alınmışdır. İnnovasiya ekosistemində zəruri xidmətlərin göstərilməsi üçün ən yaxşı uyğunluğu təmin edən yeni təşkilati formaların aşağıdakı əsas növləri Aİ-də İKT-nin innovativ inkişafına dəstək olaraq fəaliyyət göstərir:

• İnnovasiya klasterləri
• Akseleratorlar
• Səriştə mərkəzləri
• Rəqəmsal innovasiya mərkəzləri
• Dövlət və özəl sektor arasında əməkdaşlığa əsaslanan layihələr (çoxlu sayda maraqlı tərəflərə malik “federativ” layihələr)

İnnovasiya klasterləri

Avropa Komissiyasının sənaye klasterləri ilə bağlı siyasətinə əsasən, klasterlər, KOM-lar və digər müvafiq dəstək qurumları, o cümlədən investorlar, universitetlər və tədqiqat mərkəzləri kimi ixtisaslaşmış müəssisələr arasında iqtisadi əməkdaşlıq formasıdır.

İnnovasiya klasterləri adətən “bir-birinə yaxın məsafədə yerləşən və ixtisaslaşmış təcrübə, xidmətlər, resurslar, təchizatçılar və bacarıqların inkişafı üçün kifayət qədər böyümüş firma qrupları, əlaqəli iqtisadi iştirakçıları və qurumları” olaraq təyin olunur.

Müasir klaster siyasəti yeni uğur qazananların inkişaf edə biləcəyi və sənayedə yeni dəyər zəncirlərinin və “inkişaf etməkdə olan sənayelərin” inkişafına dəstək verə biləcəyi innovasiya və sahibkarlıq üzrə əlverişli biznes ekosistemini yaratmağa yönəlmişdir. Bunun üçün müasir klaster siyasətləri fərqli siyasətləri, proqramları və alətləri özündə birləşdirən hərtərəfli bir yanaşmaya uyğun olmalıdır və şəbəkə əməliyyatları və şəbəkəni idarə edən və KOM-lara dəstək xidmətləri göstərən klaster təşkilatlarının yaradılmasına dəstək verməklə yanaşı, həm də sektoral, coğrafi və siyasət modelləri nəzərə alınmaqla yaradılan ağıllı ixtisaslaşma strategiyalarını inkişaf etdirir.

Klaster təşəbbüsləri hər hansı bir klasterin rəqabət qabiliyyətini dəstəkləməyə yönəlmiş mütəşəkkil səylərdən ibarətdir. Onlar bu klasterlərin özünü təşkiletmə və klasterin gələcəyini aktiv şəkildə formalaşdırmaq qabiliyyəti ilə əlaqəli praktik fəaliyyətlərdən ibarətdir. Onlar adətən rəqabət prosesinin bir hissəsi olaraq həyata keçirilən və əksər hallarda KOM-lar üzrə ixtisaslaşmış vasitəçi təşkilatlar tərəfindən idarə olunan “aşağıdan yuxarı” yanaşma tətbiq edirlər. Buraya ixtisaslaşmış və fərdiləşdirilmiş biznesə dəstək xidmətləri göstərən, innovasiya klasterlərində əməkdaşlığın, şəbəkələşmənin və təlimlərin gücləndirilməsini dəstəkləyən hüquqi şəxslər olan klaster təşkilatları daxildir.

Klaster təşkilatları hökumətə ağıllı ixtisaslaşma strategiyasını hazırlamaq üçün müəyyən bir region üzrə rəqabət qabiliyyəti üstünlüklərini və əlaqəli innovativ imkanları müəyyənləşdirməkdə köməkçi rol oynayır və bunun ardınca ortaq yol xəritələri və investisiya proqramlarının uyğunlaşdırılması təmin edilir. Ağıllı ixtisaslaşma “Avropa Struktur və İnvestisiya Fondunun dəstəklənməsi üçün vacib şərt” olaraq Aİ-nin 2014-2020-ci illər üzrə yaxınlaşma siyasətinə daxil edilmişdir. Bütün Aİ-yə üzv dövlətlər və regionlar ağıllı ixtisaslaşma üzrə milli və regional tədqiqat və innovasiya strategiyaları hazırlamalı idi.

Klasterlərin inkişafında şəbəkələrin güclü imkanları sayəsində klasterləri bir-birinə əlaqələndirən bir çox layihə və təşəbbüslər var. Misal üçün, Avropa Klasterlərin Əməkdaşlıq Platforması (ECCP) və ya Avropa Klaster Rəsədxanası.

Aİ-nin dövlət yardımı qaydaları və klaster dəstəyi 2014-cü ildə tədqiqat, inkişaf və innovasiyaları dəstəkləyən üzv dövlətlərin yardım tədbirləri üzrə Aİ-nin dövlət yardımı qaydalarına edilən düzəlişlərdən sonra, indi klasterlər üçün dövlət yardımı Blokdan azad olma ilə bağlı ümumi reqlamentinə (GBER) tabedir. Normativ-hüquqi baza üzv dövlətlərə klasterlərə dəstək üzrə maliyyələşmə qaydaları hazırlayarkən aydın bələdçi təmin edir.  Aİ-nin “Tədqiqat, inkişaf və innovasiyalara dövlət yardımı bazasının” əsaslarında innovasiya klasterləri“vasitələrin mübadiləsini və bilik və təcrübə mübadiləsini asanlaşdırmaqla yanaşı, klasterdə müəssisələr və digər təşkilatlar arasında biliklərin ötürülməsi, şəbəkələrin qurulması, məlumatların yayılması və əməkdaşlığa səmərəli töhfə verməklə innovasiyanı stimullaşdırmaq üçün nəzərdə tutulan müstəqil tərəflərin quruluşları və ya mütəşəkkil qrupları(innovativ startaplar, kiçik, orta və böyük müəssisələr, həmçinin tədqiqat və bilikləri yayan təşkilatlar, qeyri-kommersiya təşkilatları və digər müvafiq təsərrüfat subyektləri)” kimi müəyyənləşdirilib. Yeni bazaya uyğun olaraq, “klasterlərin inkişafına mane olan koordinasiya problemləri və ya klasterlər arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin və bilik axınının məhdudlaşdırılması ilə əlaqəli bazardakı uğursuzluqları aradan qaldırmaq” məqsədi ilə innovativ klasterlərə dövlət yardımı

göstərilə bilər. “Dövlət yardımı bu problemin həllinə, birincisi, innovasiya klasterləri üçün açıq və ortaq infrastrukturlara qoyulan sərmayəni dəstəkləməklə, ikincisi, 10 ildən artıq olmayan müddətdə əməkdaşlığın, şəbəkələşmənin və təhsilin artırılması üçün klasterlərin fəaliyyətinə dəstək verməklə kömək edə bilər”.

Akseleratorlar

Akseleratorlar, “başlanğıc sərmayələri, əlaqələri, satışları, mentorluğu, təhsil komponentlərini özündə ehtiva edən və böyüməni sürətləndirmək üçün ictimai tədbir və ya nümayiş günü ilə bitən təyin olunmuş müddətə malik, kontingentə əsaslanan proqramlardır.” (Suzan Kohen, “Akseleratorlar nə işlə məşğul olur? İnkubatorlar və biznes mələklər haqqında fikirlər”)

Rəqəmsal akselerator

Rəqəmsal akseleratorun bir nümunəsi, EIT Digital-dakı akseleratordur. O Avropa sənayesi iştirakçılarının yeni nəslinin yaradılması üçün “müəssisə iştirakçısından dominant sənaye iştirakçısına” keçid edən böyüməkdə olan şirkətlərə dəstək verir.

EIT Digital akseleratoru şirkətlərə aşağıdakı kömək göstərir:

• Bazara çıxış strategiyasını müəyyənləşdirmək üçün praktiki tövsiyələr
• Hədəf müştərilərin seçilməsi və onların seqmentləşdirilməsi
• Beynəlxalq tədbirlərdə nümayiş
• Prioritetlərin və sövdələşmələrin hazırlanması
• Beynəlxalq bazarı çıxış ilə bağlı bilik və “yumşaq eniş” dəstəyi
• Vəsaitlərin toplanmasına dair bələdçilik, təlim və investorlarla əlaqələr

Akselerator assambleyası The Akselerator Assambleyası Avropa Komissiyası tərəfindən yaradılan və geniş miqyasda veb startapları dəstəkləmək üçün akseleratorları, sahibkarları və siyasətçiləri bir araya gətirən bir sənaye şəbəkəsidir. Bu təşkilat, bilik və qabaqcıl təcrübələri bölüşmək, onlayn startaplar haqqında

təqdiqat və məlumatları toplamaq və tədbirlər və seminarlar təşkil etmək üçün onlayn cəmiyyət kimi fəaliyyət göstərərək onlayn sahibkarlığı təşviq edir.

Avropa İnnovasiya Şurasının (EIC) Pilot akseleratoruAvropa İnnovasiya Şurasının gücləndirilmiş pilot layihəsi (Enhanced EIC pilotu) Avropa miqyasında

yüksək risk mənşələri səbəbindən bazarda maliyyələşmə tapa bilməyən kommersiya şirkətlərini ən innovativ fikirlərini irəli sürməyə təşviq edir. Hər hansı üzv dövlətdə və ya “Horizon 2020” proqramına qoşulan ölkədə (Ermənistan, Gürcüstan, Moldova və Ukrayna daxil olmaqla) yerləşən belə startaplar və KOM-lar, Aİ-nin maliyyə dəstəyini və bazar yarada bilən ən innovativ layihələr üçün dəstək əldə edə bilərlər.

EIC akselerator pilot layihəsi kiçik və orta sahibkarlığa aşağıdakı yardımı təklif edir:

• Biznes innovasiya qrantları
• Hər bir şirkət üçün 15 milyon avroya qədər kapital
• Pulsuz biznes təlimləri

Aİ-nin dövlət yardımı qaydaları və klaster dəstəyi

Akseleratorlar “innovasiya dəstəyi xidmətləri” və ya “innovasiya məsləhət xidmətləri” təmin edərlərsə, Aİ-nin “Tədqiqat, inkişaf və innovasiyalara dövlət yardımı bazasına” uyğun olaraq tənzimlənə bilər.

Səriştə mərkəzləri

Səriştə mərkəzləri (mükəmməllik mərkəzləri) üçün ümumi bir tərif yoxdur. Onlar təşkilat daxilində fəaliyyət göstərən vahid “çoxsaylı biznes sahəsi üçün bilik və resurs bazası” ola bilər və “hökumət orqanları, elmi-tədqiqat institutları və müəssisələr arasında innovativ əməkdaşlığa əsaslanan birliklər” və ya “tədqiqat sahəsində dünyada tanınan bir neçə tədqiqat qruplarının konsorsiumu” kimi çıxış edə bilərlər.

Aİ-nin dövlət yardımı qaydaları və klaster dəstəyi

Səriştə mərkəzləri “innovasiya dəstəyi xidmətləri” və ya “innovasiya məsləhət xidmətləri” təmin edərlərsə, Aİ-nin “Tədqiqat, inkişaf və innovasiyalara dövlət yardımı bazasına” uyğun olaraq tənzimlənə bilər. Onlar innovasiya layihələrini həyata keçirirlər və digər innovativ dəstəyin digər təşkilati formalarının, yəni rəqəmsal innovasiya mərkəzlərinin inkişafı üçün əsas ola bilərlər.

Rəqəmsal innovasiya mərkəzləri

Avropa rəqəmsal innovasiya mərkəzləriRəqəmsal innovasiya mərkəzləri vahid pəncərə prinsipi ilə çalışan mərkəzlər olaraq şirkətlərə biznes/istehsal proseslərində və rəqəmsal texnologiyaların istifadə edildiyi məhsul və ya xidmətlərdə daha rəqabətli olmağa kömək edir. Onlar rəqəmsal innovasiyaları sınaqdan keçirmək və pilot layihələr həyata keçirməkdə müştərilərinə dəstək olmaq üçün ən yeni bilik, təcrübə və texnologiyalara giriş

təmin edirlər. Rəqəmsal innovasiya mərkəzləri (RİM) zəruri hallarda bu yenilikləri həyata keçirmək üçün biznes və maliyyə dəstəyi də verir. RİM, tədqiqat və texnologiya təşkilatları (TTT), universitetlər, sənaye birlikləri, ticarət palataları, inkubatorlar/akseleratorlar, inkişaf agentlikləri və hökumətlər kimi qurumları özündə birləşdirən çoxtərəfdaşlı regional tərəfdaşlıqdır.

Avropa Komissiyası təşkilat və fəaliyyətlərini rəqəmsallaşdırmaq üçün səlahiyyətlər əldə etməyə çalışan bütün şirkətlərin öz regionlarında RİM-lərin xidmətindən yararlanmağına çalışır. Bundan əlavə, mövcud mərkəzlər tərəfindən təmin edilən xidmətlərin göstərilməsi ümumavropa RİM şəbəkəsi yaratmaqla gücləndirilə bilər.

Avropa İnnovasiya və Texnologiya İnstitutunun (EIT) İnnovasiya Mərkəzləri

EIT-in yüksək dinamik EIT İnnovasiya Mərkəzləri şəbəkəsi, Aİ-nin milli və transsərhəd əməkdaşlığını təmin etmək və regional ekosistemlərə, tərəfdaş müəssisələrə, fabriklərə və ortaq proqramlar və layihələr üçün məkanların üstünlüklərindən yararlanmaq imkanı vermək üçün yaradılmışdır.

İnnovasiya mərkəzlərində əsas diqqət bu sahədə əsas problemlərin aradan qaldırılmasına kömək məqsədilə məqsədyönlü tədbirlər görülərək müəyyən bir sahədə innovativ məhsulların, xidmətlərin və təlimlərin inkişafına yönəlir.

Bütün İnnovasiya Mərkəzlərinin əsas funksiyaları bunlardır:

• Bağlantı: yerli ekosistem daxilində qarşılıqlı əlaqə üçün fiziki məkan təmin edir;
• Biliklərin idarə edilməsi: biliklərin mübadiləsi mərkəzi kimi fəaliyyət göstərirlər;
• Fəaliyyətlərin idarə edilməsi: bir çox fəaliyyət üçün mərkəz kimi çıxış edirlər.

Rəqəmsal İnnovasiya Mərkəzləri üçün DIHNET.EU onlayn icma platformasıDIHNET.EU layihəsi, rəqəmsal transformasiya və rəqəmsal innovasiya mərkəzlərini birbaşa dəstəkləyən Avropa, milli və regional təşəbbüslərin əlaqələndirilməsini təmin edir. Bu layihə, bir sıra vasitələri yaratmaq və müxtəlif RİM şəbəkələri, RİM-lər və Avropanın digər əsas RİM tərəfdaşları arasında əməkdaşlığı genişləndirməklə regional RİM-lərə diqqətin prioritet olduğu dayanıqlı ümumavropa şəbəkəsi yaratmaq məqsədi daşıyır. DIHNET.EU icması

RİM-lər üçün onlayn icma platforması yaradıb və RİM-lərə Aİ boyunca digər RİM-lərdə əldə oluna biləcək lazımi bilikləri müəyyənləşdirməyə, görüşməyə, paylaşmağa və müzakirə etməyə imkan verir.

Rəqəmsal innovasiya mərkəzləri üzrə kataloq

Rəqəmsal İnnovasiya Mərkəzləri kataloqu  rəqəmsal innovasiya mərkəzlərinin “arayış kitabçasıdır”. Hər bir qeyd haqqında verilən məlumatlar özünü bəyanetmə sənədinə əsaslanır. Hal-hazırda kataloqdakı bütün qyedlər bir sıra meyarlara uyğun olduqda təsdiqlənir.

Dövlət və özəl sektor arasında əməkdaşlığa əsaslanan layihələr (çoxlu sayda maraqlı tərəflərə malik “federativ” layihələr)

Rəqəmsallaşdırma sənayesi strategiyası əsas texnologiyaların tətbiq edilməsi üçün federal layihələr çərçivəsində bir çox maraqlı tərəflərin səylərinin birləşdirilməsinin tələb olunduğu və bu layihələrin dövlət və özəl sektor arasında tərəfdaşlıq mexanizmi ilə işlənməsinin zəruri olduğu vurğulanır. Bu məqsədlə Aİ, 5G, böyük məlumatlar, yüksək fəaliyyət göstəricilərinə malik kompüter texnologiyaları, kibertəhlükəsizlik, fotonika, robot texnikası və elektron komponentlər və sistemlər kimi Dövlət və özəl sektor arasında tərəfdaşlıqları (PPPs) və Əsas rəqəmsal texnologiyalarda birgə müəssisələr yarada bilmişdir. Dövlət və özəl sektor arasında tərəfdaşlıq mexanizmi maliyyə, insan və infrastruktur ehtiyatlarının toplanması, habelə ən vacib sosial problemləri və Aİ-nin əsas siyasət məqsədlərini həll etmək üçün zəruri kütləvi və tədqiqat və innovasiya toplamaq üçün hüquqi bazanı təmin edir.

Tənzimləmə

Tədqiqat və innovasiyanı təşviq etmək üçün Avropa İttifaqının (TFEU) Fəaliyyəti haqqında Müqaviləsinətədqiqat və innovasiya sahəsində dövlət və özəl sektor və ictimaiyyət və dövlət arasında tərəfdaşlıqların qurulması üçün hüquqi əsas kimi istifadə olunaniki maddə daxildir. Maddə 187 TFEU, adətən Aİ, sənaye birliyi (birlikləri) və digər tərəfdaşların iştirak etdiyi dövlət və özəl sektor arasında tərəfdaşlığı əhatə edir. Bu tərəfdaşlıqlar əlaqəli sahədəki tədqiqat proqramını həyata

• keçirməyə cavabdeh olan birgə müəssisələr adlanan hüquqi şəxslər tərəfindən idarə olunur.
• Maddə 185 TFEU, bir sıra Aİ ölkələri tərəfindən həyata keçirilən tədqiqat və inkişaf proqramlarında Aİ-nin iştirakı ilə ictimaiyyət və dövlət arasında tərəfdaşlığı əhatə edir.

Bütün PPP strukturları Aİ Müqaviləsi çərçivəsində olduğu müddətdə ictimai müqavilələr və ya güzəştlər səviyyəsinə uyğun gəlir. Dövlət və özəl sektor arasında tərəfdaşlıqlar və dövlət satınalmaları və güzəştlər haqqında bələdiyyə qanununa əsasən dövlət və özəl sektor arasında tərəfdaşlığın iki əsas növü var:

• Dövlət xidmətləri göstərmək üçün həm dövlət, həm də özəl tərəfdaşlar tərəfindən ortaq şəkildə həyata keçirilən qanuniləşdirilmiş dövlət-özəl tərəfdaşlığı.
• Güzəştlərin verilməsi – müqaviləli dövlət-özəl tərəfdaşlığı isə Komissiya ilə sənaye tərəfdaşları arasındakı müqavilə münasibətlərinə əsaslanır.

Növbəti tədbirlər

EU4Digital təşəbbüsünün İKT-nin innovativ inkişafı heyəti tərəfindən İKT-nin innovativ inkişafına dəstək verən yeni təşkilati formalar sahəsində Aİ-nin qabaqcıl təcrübələri ilə əlaqədar hazırladığı tam hesabat Azərbaycan üzrə boşluqların təhlilində istifadə edilmişdir; uyğunsuzluqların təhlili əsasında EU4Digital proqramının İKT-nin innovativ inkişafı şəbəkəsinin heyəti Azərbaycan üçün milli tərəfdaşlarla uyğunlaşdırılmış siyasətə tövsiyələr və siyasətin icrasına dair fəaliyyət planı işləyib hazırlamışdır. Fəaliyyət planında həyata keçirmək və ya müdaxilə etmək üçün xüsusi addımlar və mülahizələrlə bağlı altı əsas tövsiyə müəyyənləşdirilmişdir. Fəaliyyət planı gələcək fəaliyyətlər və milli maraqlı tərəflərin iştirakı ilə mümkün müstəqil birgə layihələr üçün baza rolunu oynaya bilər. EU4Digital proqramı çərçivəsində həyata keçiriləcək növbəti fəaliyyətlərə (təlim, tanışlıq xarakteri daşıyan səfərlər, şəbəkələşmə tədbirləri, təşviqat fəaliyyətləri və s.) boşluqların aradan qaldırılmasında maraqlı tərəflərin gələcək fəaliyyətlərinə dəstək də daxildir.

Aİ-nin qabaqcıl təcrübələrinin bu formada tətbiqi, Şərq Tərəfdaşlığı ölkələrində yaxşı çalışan dəstək təşkilatları ilə birgə İKT-nin yetkin innovativ və startap ekosisteminin inkişafını sürətləndirəcək.

Nəticə etibarilə ümumi qanunvericilik bazasının köməyilə Azərbaycan Aİ-nin Vahid rəqəmsal bazarından faydalanacaq və Aİ-yə üzv dövlətlərdəki həmkarları ilə yeni innovativ fikir mübadiləsi apararaq inkişaf edəcəklər.