Դեռևս 19-րդ դարավերջից աշխարհը ճանաչել է մարդկանց իրավունքը՝ ճանաչում կամ ֆինանսական օգուտներ ստանալ այն ամենից, ինչն իրենք հայտնագործել կամ ստեղծել են: Այս սկզբունքն այնքան նշանակալի է, որ մտավոր սեփականության իրավունքը (ՄՍԻ) Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի 27-րդ հոդվածում շարադրված է որպես հիմնարար իրավունք:

Նորարարների շահերի և ավելի լայն հանրային շահերի միջև ճիշտ հավասարակշռության հասնելով՝ ՄՍԻ համակարգն ուղղված է նպաստելու այնպիսի միջավայրի ձևավորմանը, որտեղ կարող են ծաղկում ապրել ստեղծարարությունն ու նորարարությունը: Նոր ստեղծագործությունների իրավական պաշտպանությունը խրախուսում է հետագա նորարարությունների համար լրացուցիչ միջոցների հատկացումը: Մտավոր սեփականության առաջխաղացումն ու պաշտպանությունը նաև խթանում է տնտեսական աճին, ստեղծում է նոր աշխատատեղեր ու արդյունաբերության ճյուղեր և բարձրացնում է կյանքի որակն ու դրա վայելքը:

Ներկայումս Արևելյան գործընկերության բոլոր երկրները հանդիսանում են Մտավոր սեփականության համաշխարհային կազմակերպության (ՄՍՀԿ) անդամ: Այդպիսով, ԵՄ-ի և Արևելյան գործընկերության միջև արդեն իսկ ներդաշնակեցված է արտոնագրերի ստացման և իրավունքների պաշտպանության ընթացակարգերի, ինչպես նաև հեղինակային իրավունքի ու հարակից այլ իրավունքների իրավական դաշտը:

Այնուամենայնիվ, 2019 թվականին իրավաբանների միջազգային թիմի կողմից Հայաստանում իրականացվել է մտավոր սեփականության իրավունքին առնչվող իրավական տեքստերի համակողմանի ուսումնասիրություն և ներկայացվել են այդ տեքստերում փոփոխություններ կատարելու վերաբերյալ առաջարկություններ: Նշված առաջարկությունների իրականացման շուրջ քննարկումները Հայաստանում մի շարք ինստիտուցիոնալ և կարողությունների հետ կապված խնդիրներ ի հայտ բերեցին: Ստեղծված իրավիճակը մեծացրեց ՏՀՏ բնագավառում և մասնավորապես Հայաստանում տարվող հենց այս քաղաքականության ոլորտում EU4Digital-ի գործունեության արդիականությունը:

Այսպիսով, «Թվային նորարարությունների մտավոր սեփականության իրավունքների կառավարում» քաղաքականության ոլորտը Հայաստանի կողմից ընտրվեց որպես EU4Digital-ի ազգային քաղաքականության առաջարկությունների և դրանց իրականացման գործողությունների ծրագրի առարկա, որն իրականացվում է «EU4Digital» ծրագրի՝ Արևելյան գործընկերության երկրների շրջանում ՏՀՏ նորարարություններին նպաստող միասնական օրենսդրական դաշտի ստեղծմանն ուղղված գործունեության շրջանակներում:

Այս համատեքստում EU4Digital-ի ՏՀՏ նորարարությունների թիմը, հիմնվելով ԵՄ լավագույն փորձերի վրա, իրականացրեց Հայաստանում թվային նորարարությունների ՄՍԻ կառավարման բացերի վերլուծություն, ինչից հետո ներկայացվել են հարմարեցված քաղաքականության առաջարկություններ և դրանց իրականացման գործողությունների ծրագիր:

Սույն հոդվածում ներկայացված է ԵՄ լավագույն փորձերի համատեսքը` Հայաստանի կողմից ընտրված քաղաքականություն ոլորտում, այն է՝ «Թվային նորարարությունների մտավոր սեփականության իրավունքների կառավարումը»:

ԹՎԱՅԻՆ ՆՈՐԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄՏԱՎՈՐ ՍԵՓԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ

ԵՄ անդամ երկրներում մտավոր սեփականության (ՄՍ) նկատմամբ առաջատար մոտեցումն այն է, որ ՄՍ-ն գործարար ակտիվ է: Շուկայական հաջողությունը ստեղծվում է եզակի արժեքային առաջարկների ներկայացմամբ, որոնցում գյուտարարական մակարդակն, ըստ գործող օրենսդրության, կարող է նույնիսկ ենթակա չլինել արտոնագրման:

Սովորական գործառույթներից զատ (սեփականության նկատմամբ բացառիկ իրավունքի շնորհումը և նորարարությունների համար խթաններ ստեղծելը), ՄՍ-ն կարող է բիզնեսի զարգացման բազմաթիվ լավ հնարավորությունների աղբյուր լինել՝ մրցակիցների շրջանում ընկերության դիրքերն ամրապնդելու, ինչպես նաև միջսահմանային ու միջոլորտային ռազմավարական գործընկերությունների համար հիմքեր ստեղծելու միջոցով:

Գլոբալիզացվող թվային տնտեսության մարտահրավերներին համապատասխանող մտավոր սեփականության իրավունքի (ՄՍԻ) արդյունավետ էկոհամակարգի զարգացումը պահանջում է ինչպես բարելավված կարգավորող միջավայր, այնպես էլ գործարար կոմպետենցիաներ: ՄՍԻ էկոհամակարգի ուսումնական կարիքները նույնպես մեծանում են, իսկ գործառնական մոդելները վերանայման կարիք ունեն, քանի որ տնտեսությունն ու տեխնոլոգիաները զգալիորեն փոխվում են:

Հաջորդիվ ներկայացված է թվային նորարարությունների ՄՍԻ-ի կառավարմանն աջակցող ԵՄ քաղաքականության հիմնական բաղկացուցիչների ակնարկը

Հետազոտությունների ու մշակումների մասին համաձայնագրերի և տեխնոլոգիաների փոխանցման համաձայնագրերի ազատումը հակամենաշնորհային կարգավորումից

Հանձնաժողովի 2010 թվականի դեկտեմբերի 14-ի թիվ 1217/2010 (ԵՄ) կանոնակարգը սահմանում է հետազոտությունների ու մշակումների մասին համաձայնագրերի կնքման սկզբունքները: Կանոնակարգը նախատեսում է, որ «հետազոտությունների ու մշակումների մասին համաձայնագրի բոլոր կողմերը լիարժեք մուտք ունեն համատեղ հետազոտությունների ու մշակումների կամ վճարովի հետազոտությունների ու

մշակումների վերջնական արդյունքների, ներառյալ ցանկացած տեսակի մտավոր սեփականության իրավունքի և նոու-հաուի նկատմամբ՝ ելնելով հետագա հետազոտությունների ու մշակումների և, վերջինների հասանելի դառնալուն պես, դրանց շահագործման նկատառումներից»: Սույն Կանոնակարգը նախատեսված է հետազոտությունների ու մշակումների իրականացումը հեշտացնելու համար՝ միևնույն ժամանակ արդյունավետ կերպով պաշտպանելով մրցակցությունը:

Հանձնաժողովի 2014 թվականի մարտի 21-ի թիվ 316/2014 (ԵՄ) կանոնակարգը սահմանում է տեխնոլոգիաների փոխանցման մասին համաձայնագրերի կնքման սկզբունքները: Սույն Կանոնակարգը նախատեսված է ձեռնարկությունների համար մրցակցության արդյունավետ պաշտպանության և պատշաճ իրավական անվտանգության ապահովման համար: Կանոնակարգը տարածվում է այն համաձայնագրերի վրա, որոնցում լիցենզատուն լիցենզառուին և (կամ) նրա մեկ կամ մի քանի ենթակապալառուներին թույլ է տալիս օգտվել լիցենզավորված տեխնոլոգիական իրավունքներից, հավանական է՝ լիցենզատուի և (կամ) նրա ենթակապալառուների կողմից ապրանքների արտադրության և ծառայությունների ստեղծման նպատակով հետագա հետազոտությունների ու մշակումների իրականացումից հետո:

Պետական օժանդակության ներքո գիտահետազոտական և փորձակոնստրուկտորական աշխատանքների (ԳՀՓԿԱ) ժամանակ ՄՍ իրավունքների բաշխումը

Գիտահետազոտական և փորձակոնստրուկտորական աշխատանքների (ԳՀՓԿԱ)  պետական օժանդակության կանոնները, որոնք ուժի մեջ են 2014 թվականի հուլիսի 1-ից (COM 2014/C 198/01), սահմանում են այն պայմանները, որոնց շրջանակներում ԵՄ անդամ երկրները կարող են պետական օժանդակություն ցուցաբերել ընկերություններին` ԳՀՓԿԱ գործունեություն ծավալելու համար: Եվրոպական հանձնաժողովն ունի ընթացակարգեր, որոնց միջոցով իրականացնում է պետական օժանդակության մշտադիտարկում և հաստատում՝ միաժամանակ սահմանափակելով ԳՀՓԿԱ ոլորտին ուղղվող օժանդակության արդյունքում առաջացող մրցակցային խեղաթյուրումները՝ ապահովելով նշված ոլորտում պետական օժանդակության արդարացիությունը: ՄՍԻ կանոնների ուղեցույցներ են մշակվել «Հորիզոն 2020» ծրագրի շրջանակներում իրականացվող նախագծերի համար՝ «ԵՄ-ի կողմից ֆինանսավորվող հետազոտական և նորարարական նախաձեռնություններից առավելագույն առևտրային ու տնտեսական օգուտներ քաղելու և դրանք լավագույնս պաշտպանելու նպատակով»: Այս ՄՍ կանոնները մաս են կազմում կանոնների համախմբի, որոնք մանրամասնորեն շարադրված են «Հորիզոն 2020» ծրագրին մասնակցության պաշտոնական կանոններում, մինչդեռ ՄՍ-ի մշակման և կառավարման հետ կապված առանձնահատկությունները կարող են արտացոլվել Դրամաշնորհային պայմանագրի դրույթներում կամ օժանդակ փաստաթղթերում՝ որպես կոնկրետ հայտամրցույթի մաս:

Մտավոր սեփականության կառավարումը համալսարանների և հանրային հետազոտական կազմակերպությունների կողմից

Գիտելիքի փոխանցման գործունեության հետ կապված մտավոր սեփականության կառավարման մասին 2008/416/EC հանձնարարականն ու Համալսարանների և այլ հանրային հետազոտական կազմակերպությունների վարքականոնների ժողովածուն ուղղված են բարելավելու ԵՄ անդամ պետություններում համալսարանների և հանրային հետազոտական կազմակերպությունների կողմից մտավոր սեփականության կառավարումն ու գիտելիքների փոխանցումը: Դրանք ԵՄ անդամ պետություններին խրախուսում են որդեգրել քաղաքականություն կամ ուղեցույցներ, որպեսզի ապահովվի հանրային ֆինանսավորմամբ իրականացված գիտական հետազոտությունների արդյունքների առևտրային նպատակներով օգտագործումը կամ հետագա հետազոտություններում կիրառումը՝ լիցենզառուների կողմից գիտելիքների փոխանցումը հեշտացնելու և ածանցյալ ձեռնարկություններ ստեղծելու համար՝ այդպիսով խրախուսելով նորարարությունների ներդրումը:

Համալսարանների և այլ հանրային հետազոտական կազմակերպությունների վարքականոնների ժողովածուն տվյալ հաստատություններին առաջարկում է գործառնական սկզբունքներ՝ իրենց ինստիտուցիոնալ քաղաքականությունները սահմանելիս կամ վերանայելիս կիրառելու համար: Համալսարանները պետք է խրախուսեն հանրային ֆինանսավորմամբ հետազոտությունների արդյունքների օգտագործումն ու տարածումը և միաժամանակ ապահովեն մտավոր սեփականության պաշտպանվածությունը:

ՄՍԻ աջակցության էկոհամակարգն ազգային և ԵՄ մակարդակներում

ԵՄ մակարդակում մտավոր սեփականության իրավունքներին ուղղված աջակցության հիմնական հասցեատերը ՓՄՁ-ներն են, որոնք ունեն սահմանափակ ռեսուրսներ և մտավոր սեփականության ակտիվները պաշտպանելու ժամանակի սղություն, ինչպես նաև մտավոր սեփականության ակտիվների շուրջ իրենց բիզնես ռազմավարությունը կառուցելու գիտելիքների անբավարարություն:

Մտավոր սեփականության ոլորտում տեխնիկական աջակցության եվրոպական ծառայությունը հատուկ հարմարեցված խորհրդատվություն է առաջարկում ԵՄ-ի կողմից ֆինանսավորվող հետազոտական ծրագրերում ներգրավված հետազոտողներին և եվրոպական ՓՄՁ-ներին, ինչպես նաև տեխնոլոգիաների փոխանցման միջազգային գործընթացներում ներգրավված ՓՄՁ-ներին, այդ թվում՝ մտավոր սեփականության իրավունքի ոտնահարման կասկածների համար գործող «Վստահության գծի» միջոցով:

Մտավոր սեփականության աջակցության գործող քաղաքականության և օժանդակ գործիքների արդյունավետության գնահատումն իրականացնում են հատուկ փորձագիտական խմբերը: Զեկույցները (2007a, 2007b, 2013) մատնանշում են ՄՍԻ աջակցության արդյունավետ էկոհամակարգի հիմնական սկզբունքները. տրամադրել մտավոր ակտիվների կառավարման հմտություններ, այլ ոչ թե

• ընդլայնել ՄՍ իրավունքների գրանցումը.
• ապահովել կապ ՄՍ մասնագետների աջակցության և բիզնեսի ընդհանուր աջակցության միջև (օր.՝ Մտավոր սեփականության ազգային գրասենյակներ և ավելի ընդհանուր աջակցություն նորարարություններին).
• ապահովել աջակցության համակարգումը ազգային և ԵՄ մակարդակներում.
• ՓՄՁ-ներին վերաբերվել որպես հաճախորդների և ապահովել համապատասխան սպասարկում:

ՄՍԻ ոլորտում ՓՄՁ-ների աջակցության ուղղությամբ ԵՄ փորձերի գնահատման արդյունքում առանձնացված կարևոր հարցն այն է, որ «ՄՍԻ աջակցություն առաջարկելու լավագույն միջոցն այն որպես բիզնեսին ուղղված ընդհանուր աջակցության բաղկացուցիչ տրամադրելն է» [IPorta նախագծի զեկույց]: ՓՄՁ-ներին աջակցելու համար ՄՍ ազգային գրասենյակների կարողությունները վերանայելիս նշվել է, որ «որոշ ՄՍ ազգային գրասենյակներ, կարծես, հարմարավետ են զգում իրենց՝ շարունակելով կատարել որպես վարչական մարմինների իրենց դերը: Մյուսները ՓՄՁ-ներին աջակցություն առաջարկելու փորձ անելիս բախվում են իրավական սահմանափակումների հետ»:

ՄՍԻ աջակցության էկոհամակարգն արտաքին խորհրդատուների համար (ՄՍ ազգային գրասենյակի սահմաններից դուրս)

PRO INNO Europe-ի պատրաստած «Մտավոր և արդյունաբերական սեփականության ոլորտում ՓՄՁ-ներին աջակցման ազգային և տարածաշրջանային ծառայությունների համեմատական վերլուծություն» զեկույցը ներառում է Աջակցության ծառայությունների ցանկ՝ ընդգրկելով 33 երկրի 279 կազմակերպություն:

Ձեռնարկությունների եվրոպական ցանցը ՓՄՁ-ների անդրազգային ծրագրերի համար ապահովում է հիմնական ՄՍ աջակցություն՝ հետևյալ միջոցներով.

• փորձաքննություն, կապեր և միջոցառումներ՝ ՓՄՁ-ներին անհրաժեշտ միջազգային գործընկերների հետ կապելու համար.
• փորձագիտական խորհրդատվություն՝ միջազգային շուկաներում աճի և ընդլայնման համար.
• լուծումնահեն ծառայություններ՝ նորարարական գաղափարները միջազգային առևտրային հաջողությունների վերածելու գործում ՓՄՁ-ներին օգնելու համար:

Հանրային ֆինանսավորմամբ գիտահետազոտական և փորձակոնստրուկտորական աշխատանքների շուրջ ծագող ՄՍԻ խնդիրներին աջակցելու համար ԵՄ-ում գործում է հատուկ կազմակերպական ստորաբաժանում` Մտավոր սեփականության ուժեղացուցիչը (ՄՍ ուժեղացուցիչ / IP Booster): Այս կազմակերպությունն իրենից ներկայացնում է «ՄՍ ոլորտում մասնագիտացած արհեստավարժ ծառայություն՝ նախատեսված հանրային հետազոտական կազմակերպությունների համար, որոնք ձգտում են օգուտ քաղել իրենց հետազոտությունների արդյունքներից»: IP Booster-ի փորձագետներն ուսումնասիրում են ԵՄ ֆինանսավորումից օգտված յուրաքանչյուր կազմակերպության գործ և վերջիններիս տրամադրում են մտավոր սեփականության

ոլորտում լավագույն ռազմավարությունը, ինչն այդ կազմակերպությունների համար որևէ լումա չի արժենում և ամբողջությամբ աջակցվում է Եվրահանձնաժողովի կողմից: IP Booster-ի կողմից ՓՄՁ-ներին և հետազոտությունների շահառուներին առաջարկվող ծառայությունների փաթեթը ներառում է մտավոր սեփականության նախնական աուդիտ, արտոնագրի լանդշաֆտավորում, ՄՍ գնահատում կամ շուկայի զննում (դյու դիլիջենս), արտոնագրի, մշակման ու ապրանքային նշանի համար դիմումների ներկայացում և տեխնոլոգիաների փոխանցման շուրջ բանակցություններ:

Հատկանշական է, որ փորձագիտական ծառայությունները մատուցվում են վենչուրային ներդրումների և բիզնես ռազմավարությունների մշակման ուղղությամբ հսկայական փորձ ունեցող ընկերությունների կողմից:

Կարգավորվում են ՄՍ այն հիմնահարցերը, որոնք առաջանում են թվային տեխնոլոգիաների շուրջ (արհեստական բանականություն, բլոկչեյն, ամպային տեխնոլոգիաներ, մեծ տվյալներ, արտոնագրային շրջանակի որոշում, կիբերհավաքագրում և այլն)

Քանզի թվային տեխնոլոգիաները բարդ են և զարգանում ու փոփոխվում են շատ արագ, ՄՍ հարցերում մասնագիտացած խորհրդատվական կազմակերպությունները փորձում են համագործակցություն ձևավորել ՏՏ ոլորտում մասնագիտացած գործարար ասոցիացիաների հետ, որոնք նույնիսկ կորպորատիվ բիզնեսի փորձագետների ներգրավմամբ հատուկ աշխատանքային խմբեր են ստեղծում՝ թվային տեխնոլոգիաների շուրջ ՄՍԻ առանձնահատկություններն ուսումնասիրելու և ՄՍ ազգային գրասենյակների, Եվրոպական արտոնագրային գրասենյակի (ԵԱԳ) ու ՄՍՀԿ-ի համար ընդունելի ուղեցույցներ մշակելու նպատակով: DIGITALEUROPE-ի ներքո գործում է աշխատանքային խումբ, որն ընդգրկում է ավելի քան 130 անդամ և անդրադառնում է երրորդ երկրներում առևտրային գաղտնիքներին, միասնական արտոնագրերին ու ՄՍԻ պաշտպանությանն առնչվող խնդիրներին:

ՓՄՁ-ների և կազմակերպությունների համար հասանելի են տարբեր առցանց գործիքներ

Գոյություն ունեն ՓՄՁ-ների և կազմակերպությունների համար հասանելի մի շարք գործիքներ, որոնք վերջիններիս օգնում են իրենց առջև ծառացող խնդիրները լուծելու գործում, ինչպես նաև կազմակերպությունների լայն շրջանակ, որոնք զբաղվում են ՄՍԻ հարցերով: Օրինակ՝ առցանց դասընթացները, կանոնավոր վեբինարները, «ՄՍ-ն բիզնեսի համար» շարքը՝ ՓՄՁ-ների համար, ՄՊ աջակցության եվրոպական ծառայության ցուցանիշային տեղեկատուի տվյալների շտեմարանը, Մտավոր սեփականության պաշտպանության մասին ԵԱԳ ցուցումները, Եվրամիության «Ձեր Եվրոպան» պորտալը, «ip4inno» (Մտավոր սեփականությունը հանուն նորարարություններ) նախագիծը և այլն:

Հավաքվում են ՄՍԻ կառավարման կոմերցիոն նշանակության վերաբերյալ վիճակագրական տվյալներ կամ դեպքերի ուսումնասիրություններ. էմպիրիկ տվյալներն օգտագործվում են քաղաքականություն մշակողների կողմից` խնդիրներն

ավելի լավ հասկանալու և ՄՍԻ էկոհամակարգը բարելավելու համար

«ՓՄՁ-ների մտավոր սեփականության հաշվետախտակ 2019» զեկույցում նշված է, որ «իրենց ՄՍ իրավունքները գրանցելուց հետո սեփականատերերի 54%-ը հայտարարել են դրական ազդեցության արձանագրման մասին: Արձանագրված հիմնական ազդեցությունները վերաբերում են հեղինակության բարձրացմանը (52%), շրջանառության ավելացմանը (39%) և նոր շուկաներ մուտք գործելու հնարավորությանը (37%)»:

Հետագա քայլերը

«Թվային նորարարությունների մտավոր սեփականության իրավունքի կառավարման» ոլորտում ԵՄ լավագույն փորձի վերաբերյալ EU4Digital-ի ՏՀՏ նորարարությունների թիմի պատրաստած ամբողջական զեկույցն օգտագործվել է Հայաստանի համար բացերի վերլուծության շրջանակի մշակման նպատակով: Բացերի վերլուծության հիման վրա ազգային գործընկերների հետ կազմվել և համախպատասխանեցվել են քաղաքականության վերաբերյալ մի շարք առաջարկություններ:

Այս առաջարկությունները հիմք կծառայեն Հայաստանի անհատական ազգային քաղաքականության իրականացման գործողությունների ծրագրի պատրաստման համար, որն այժմ գտնվում է մշակման փուլում: Գործողությունների ծրագրում կսահմանվեն գործընկեր երկրում շահագրգիռ կողմերը, ԵՄ գործիքակազմը, հարթակներն ու հասանելի և ներդրման ենթակա փորձերը, ինչպես նաև, հնարավոր է, ԵՄ երկրներում կոնկրետ գործընկերները: Ծրագրի հետագա գործողությունները (դասընթացներ, ուսումնական այցեր, ցանցային միջոցառումներ, խթանման գործողություններ և այլն) շահագրգիռ կողմերին կաջակցեն բացթողումները հաղթահարելու ուղղությամբ իրենց հետագա գործունեության մեջ:

ԵՄ լավագույն փորձերի ընդունումն այսպիսով կօգնի արագացնել Արևելյան գործընկերության երկրներում թվային նորարարությունների ՄՍԻ կառավարման հասուն էկոհամակարգի զարգացումը:

Ի վերջո, ընդհանուր օրենսդրական դաշտը Հայաստանին հնարավորություն կտա ավելի լավ օգտվել ԵՄ միասնական թվային շուկայից և ԵՄ անդամ երկրների գործընկերների հետ փոխանակվել նորարարական նոր գաղափարներով ու զարգացնել դրանք: