19-cu əsrin sonunda insanların ixtiralarının və ya yaratdıqlarının rəsmi olaraq tanınması və ya maddi mənfəət əldə etmə hüquqları qazanıb. Buna görə də əqli mülkiyyət hüquqları (ƏMH) Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 27-ci maddəsində əsas hüquqlar kimi təsbit olunub.

İnnovatorların maraqları ilə geniş ictimai maraqlar arasında düzgün tarazlığa nail olmaqla, ƏMH sistemi yaradıcılıq və innovasiyaların çiçəklənə biləcəyi mühit yaratmağı qarşısına məqsəd qoyub. Yeni əsərlərin hüquqi müdafiəsi gələcək innovasiyalar üçün əlavə mənbələrin ayrılmasını stimullaşdırmırmaqla yanaşı, əqli mülkiyyətin təşviqi və qorunması iqtisadi inkişafa təkan verir, yeni iş yerləri və sahələr yaradır, həmçinin həyatın keyfiyyətini və sevincini artırır.

Hal-hazırda bütün Şərqi tərəfdaş ölkələri Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının (ÜƏMT) üzvüdür. Bununla da patent və prosedurların, həmçinin müəllif hüquqları və əlaqəli hüquqların alınması prosedurlarının hüquqi bazası artıq Aİ və Şərq Tərəfdaşlığı arasında uyğunlaşdırılmışdır.

Buna baxmayaraq, 2019-cu ildə Ermənistanda beynəlxalq hüquqşünaslar qrupu tərəfindən əqli mülkiyyətə dair hüquqi mətnlərin hərtərəfli öyrənilməsi həyata keçirilmişdir. Bu tövsiyələrin icrası ilə bağlı aparılan müzakirələr, Ermənistanda bir sıra institusional və potensial problemlər aşkar etmişdir. Bu vəziyyət Ermənistanda EU4Digital təşəbbüsünün İKT-nin innovativ inkişafı ilə bağlı fəaliyyətlərin zəruriliyini artırır.

“Rəqəmsal innovasiyalar üzrə əqli mülkiyyət hüquqlarının idarə edilməsinə dair” siyasət sahəsi məhz bu cəhətdən Ermənistan tərəfindən EU4Digital təşəbbüsünün milli siyasətə dair tövsiyələrinə və icrasına dair fəaliyyət planına mövzu olaraq seçilib və Şərqi tərəfdaş ölkələri arasında İKT-nin innovativ inkişafı sahəsində innovasiyaların inkişafına şərait yaradan ümumi qanunvericilik bazasının təşviqi məqsədilə EU4Digital proqramının fəaliyyətləri çərçivəsində həyata keçirilmişdir.

Bu baxımdan EU4Digital təşəbbüsünün İKT-nin innovativ inkişafı şəbəkəsinin işçi heyəti Aİ-nin qabaqcıl təcrübələrinə əsaslanaraq Ermənistanda Rəqəmsal innovasiyalar üzrə əqli mülkiyyət hüquqlarının idarə edilməsinə dair siyasət sahəsində boşluqların təhlilini həyata keçirib. Onun ardından isə siyasətlərə dair fərdiləşdirilmiş tövsiyələr və onların icrası məqsədilə fəaliyyət planları təqdim olunacaq.

Bu məqalədə Ermənistan tərəfindən seçilən “Rəqəmsal innovasiyalar üzrə əqli mülkiyyət hüquqlarının idarə edilməsinə dair” siyasət sahəsi üzrə Aİ-nin müəyyənləşdirilmiş qabaqcıl təcrübələri haqqında qısa məlumat verilir.

RƏQƏMSAL İNNOVASİYALAR ÜZRƏ ƏQLİ MÜLKİYYƏT HÜQUQLARININ İDARƏ EDİLMƏSİ

Aİ-yə üzv dövlətlərdə əqli mülkiyyətə (ƏM) dair qabaqcıl yanaşmanın məğzi ƏM-in biznes aktivi olmasından ibarətdir. Unikal və dəyərli təkliflər verməklə bazarda müvəffəqiyyətə nail olunur və ola bilsin ki, heç həmin ixtiraçılıq səviyyəsi tətbiq olunan qanuna uyğun olaraq patentləşdirilə bilməz.

Adi funksiyalara əlavə olaraq (mülkiyyət üzərində müstəsna səlahiyyət təmin etmək və innovasiyalar üzrə stimul yaratmaq) ƏM biznesin inkişafı üçün bir çox yaxşı imkanların mənbəyi ola bilər. Belə ki, ƏM rəqiblər arasında şirkətin mövqeyini gücləndirməklə yanaşı, sərhədlər və sənaye sahələri boyunca strateji tərəfdaşlıqlar üçün zəmin yaradır.

Qloballaşan rəqəmsal iqtisadiyyatın problemlərinə cavab verən əqli mülkiyyət hüquqlarının (ƏMH) səmərəli ekosisteminin qurulması, həm təkmilləşdirilmiş tənzimləmə mühiti, həm də işgüzar səriştə tələb edir. ƏMH ekosisteminin öyrənilməsinə tələbat artır, çünki iqtisadiyyat və texnologiyalar əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdiyindən əməliyyat modelləri yenidən müəyyənləşdirilməlidir.

Aşağıda rəqəmsal innovasiyalar üzrə ƏMH-in idarə edilməsini  dəstəkləyən Aİ siyasətinin əsas struktur komponentləri haqqında qısa məlumat verilir.

Elmi tədqiqat və inkişafa dair müqavilələrin və texnologiyaların ötürülməsi ilə bağlı müqavilələrin antimonopolist tənzimlənmələrdən azad edilməsiKomissiyanın (Aİ) 14 dekabr 2010-cu il tarixli 1217/2010 saylı Reqlamenti elmi-tədqiqat və inkişafa dair müqavilələrin bağlanması prinsiplərini müəyyən edir. Bu Reqlamentdə deyilir ki, “sonrakı elmi-tədqiqat və layihələr və istismar məqsədilə elmi-tədqiqat və inkişafa dair müqavilələrin bütün tərəflərinin əlçatan olan kimi birgə tədqiqat və layihələr, habelə ödənişli elmi-tədqiqat və layihələrin son nəticələrinə, o cümlədən əldə edilən hər

hansı əqli mülkiyyət hüquqları və praktiki təcrübələrə tam çıxış imkanı olmalıdır”. Bu Reqlament, eyni zamanda, rəqabət üçün səmərəli mühafizə təmin etməklə elmi-tədqiqat və layihələrin təşviqinə yönəlmişdir.Komissiyanın (Aİ) 21 mart 2014-cü il tarixli 316/2014saylı Reqlamenti texnologiyaların ötürülməsi üzrə müqavilələrin bağlanılması prinsiplərini müəyyən edir. Bu Reqlament rəqabətin səmərəli şəkildə qorunmasını və müəssisələr üçün lazımi hüquqi təhlükəsizliyi təmin etmək niyyətindədir. Reqlament,

lisenziya verən lisenziya alana və/və ya bir və ya daha artıq subpodratçıya lisenziyalı texnologiya hüquqlarından istifadə etməyə icazə verdiyi, mümkün olduqda məhsul və ya xidmətlər istehsal etmək məqsədilə lisenziya alanın və/və ya onun subpodratçılarının əlavə elmi-tədqiqat və layihə işlərindən sonra icazə verdiyi müqavilələrə şamil olunur.

Elmi-tədqiqat, layihə və innovasiya zamanı dövlət yardımı çərçivəsində ƏM hüquqlarının paylanılması

Elmi-tədqiqat, layihə və innovasiya üzrə dövlət yardımı qaydaları 1 iyul 2014-cü ildən qüvvəyə minib (COM 2014/C 198/01) və Elmi-tədqiqat, layihə və innovasiya fəaliyyətləri həyata keçirməsi üçün Aİ-yə üzv dövlətlərin şirkətlərə dövlət yardımı göstərə biləcəyi şərtləri müəyyənləşdirir. Avropa Komissiyası, elmi-tədqiqat, inkişaf və innovasiya fəaliyyətlərində dövlət yardımının ədalətli şəkildə paylanılmasını təmin edərək bu sahədə yardımdan irəli gələn rəqabət pozuntularını məhdudlaşdırmaqla, dövlət yardımına nəzarət və təsdiqləmə prosedurlarına malikdir.

“Aİ tərəfindən maliyyələşdirilən elmi-tədqiqat və innovasiya təşəbbüslərini daha yaxşı qorumaq və daha çox kommersiya və iqtisadi qazanc əldə etmək” üçün Horizon-2020 layihələri üçün ƏMH qaydalarına dair təlimatlar hazırlanıb. Bu ƏM qaydaları “Horizon-2020 proqramında rəsmi iştirak qaydalarında” ətraflı göstərilən vahid qaydalar toplusunun bir hissəsidir. Eyni zamanda ƏM-in işlənməsi və idarə olunması ilə bağlı şərtlər Qrant müqaviləsinin müddəalarında və ya xüsusi layihə təkliflərinin qəbulunun tərkib hissəsi olan köməkçi sənədlərdə göstərilə bilər.

Əqli mülkiyyətin universitetlər və ictimai tədqiqat təşkilatları tərəfindən idarə olunması

Biliklərin ötürülməsi fəaliyyətlərində əqli mülkiyyətin idarə edilməsi ilə bağlı 2008/416/EC saylı Tövsiyyəyə və universitetlər və digər ictimai tədqiqat təşkilatları üzrə  Prosessual Kodeks Aİ-yə üzv dövlətlərdə universitetlər və ictimai elmi-tədqiqat təşkilatları (İTT-lər) tərəfindən əqli mülkiyyət hüquqlarının və biliklərin ötürülməsi sahəsində idarəçiliyi təkmilləşdirmək məqsədi daşıyır. Sənəddə Aİ-yə üzv dövlətləri dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən elmi tədqiqatların nəticələrinin kommersiya məqsədli və ya sonrakı tədqiqatlar üçün istifadə edilməsini təmin etmək üçün siyasət və ya təlimatlar tətbiq etməyə, lisenziya alan tərəfindən biliklərin ötürülməsinə şərait yaratmaq və törəmə şirkətlərin yaradılmasına və bu yolla da innovasiyaların tətbiqini stimullaşdırmağa təşviq edilir.

Universitetlər və digər İTT-lər üçün Prosessual Kodeksin məqsədi universitetlərə institusional siyasətlərini müəyyənləşdirmək və ya yenidən nəzərdən keçirmək üçün istifadə prinsiplərini təklif edir. Universitetlər eyni zamanda əqli mülkiyyəti qorumaqla yanaşı, dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən elmi tədqiqatların nəticələrinin istifadəsini və yayılmasını təşviq etməlidirlər.

Aİ səviyyəsində ƏMH-ə milli dəstək ekosistemi

Aİ səviyyəsində ƏMH üzrə dəstək əsasən məhdud resurslara, ƏM aktivlərini qorumaq üçün məhdud vaxta və biznes strategiyalarını ƏM aktivləri ətrafında qurmaq üçün kifayət qədər məlumatı olmayan KOM-lara yönəlmişdir.

Avropa ƏM kömək masası Aİ tərəfindən maliyyələşdirilən elmi-tədqiqat layihələrində iştirak edən tədqiqatçılara və beynəlxalq texnologiyaların ötürülməsi proseslərində iştirak edən KOM-lara müxtəlif yollarla, o cümlədən Əqli mülkiyyət hüquqlarının pozulması hallarında aktiv etimad xətti ilə ixtisaslaşmış məsləhətlər verir.

ƏM-ə dəstək ilə bağlı mövcud siyasətin və dəstək vasitələrinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi xüsusi ekspert qrupları tərəfindən aparılır. Hesabatlarda (2007a, 2007b, 2013) ƏMH-ə səmərəli dəstək ekosisteminin əsas prinsipləri qeyd olunub.

• ƏM hüquqlarının qeydiyyatını artırmaq əvəzinə, əqli mülkiyyət aktivlərin idarə edilməsi bacarıqlarının təmin edilməsi;
• ƏM-ə mütəxəssis dəstəyi ilə ümumi biznes dəstəyi (məsələn, Milli Əqli mülkiyyət idarələri və daha ümumi innovasiya dəstəyi) arasındakı əlaqələrin təmin edilməsi;
• dəstəyin milli və Aİ səviyyəsində əlaqələndirilməsinin təmin edilməsi;
• KOM-lar ilə bağlı müştərilərə xidmət göstərməyə yönəlmiş yanaşmanın qəbulu.

Aİ təcrübəsinin ƏMH sahəsində KOM-lara dəstəyinin qiymətləndirilməsi nəticəsində qeyd olunan əsas məsələ bu olmuşdur:“ƏMH sahəsində dəstək təklif etməyin ən yaxşı yolu onu ümumi biznesə dəstəyin bir hissəsi kimi təmin etməkdir” [IPorta layihəsinin hesabatı]. KOM-ları dəstəkləmək üçün milli ƏM idarələrinin imkanlarını nəzərdən keçirərkən “bəzi milli ƏM idarələrinin rahatlıqla inzibati orqan qismində işini yerinə yetirməyə davam etdiyi” qeyd olunub. Digərləri isə KOM-lara dəstək təklif etməkdə qanuni məhdudiyyətlərlə üzləşib”.

ƏMH-ə dəstək ekosistemi üzrə xarici məsləhətçilər (milli ƏM idarəsindən kənarda)

“PRO INNO Europe” tərəfindən hazırlanan “Əqli və sənaye mülkiyyəti sahəsində KOM-lar üçün milli və regional dəstək xidmətlərinin müqayisəli təhlilinə dair” hesabatda 33 ölkədən 279 təşkilatı əhatə edən dəstək xidmətlərinin siyahısı verilmişdir.

“Enterprise Europe” şəbəkəsi KOM-ların transmilli layihələri aşağıdakı vasitələr ilə əsas ƏM dəstəyi təmin edir:

• KOM-ları müvafiq beynəlxalq tərəfdaşlarla əlaqələndirmək üçün səriştə, əlaqələr və tədbirlər.

• Böyümə və beynəlxalq bazarlara genişlənmə ilə bağlı ekspert məsləhəti.
• KOM-lara innovativ ideyelarını beynəlxalq kommersiya uğuruna çevirməkdə kömək etmək üçün çıxış yollarının tapılmasına yönəlmiş xidmətlər.

Dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən elmi-tədqiqat işləri ətrafında yaranan ƏMH məsələlərini dəstəkləmək üçün Aİ-də xüsusi təşkilati struktur mövcuddur – Əqli Mülkiyyətin İnkişafı (IP Booster). Bu təşkilat “tədqiqat nəticələrinin dəyərini reallaşdırmağa çalışan ictimai elmi-tədqiqat təşkilatlarına peşəkar ƏM xidməti göstərən” yeni ixtisaslaşmış təşkilatdır. “IP Booster”-in mütəxəssisləri Aİ-nin maliyyə dəstəyindən bəhrələnmiş hər hansı bir təşkilatın işinə baxır və bu təşkilatı pulsuz və Aİ-nin tam dəstəyi ilə ən yaxşı əqli mülkiyyət strategiyasına yönəldirlər. “IP Booster” tərəfindən KOM-lara və elmi-tədqiqat benefisiarlarına təklif olunan bir sıra xidmətlərə ƏM-in ilkin auditi; patent landşaftının yaradılması; ƏM-in qiymətləndirilməsi və ya qanuni araşdırma; patent, dizayn və ticarət nişanları üzrə tətbiqlər; və texnologiyanın ötürülməsinə dair danışıqlar daxildir.

Ekspert xidmətlərinin müəssisə kapitalı və biznes strategiyaları sahəsində böyük təcrübəsi olan şirkətlər tərəfindən təmin edilməsi vacibdir.

Rəqəmsal texnologiyaların ətrafında yaranan ƏM problemləri (süni intellekt, blokçeyn, bulud texnologiyası, böyük məlumatlar, patent mülkiyyəti, kiberskvottinq və s.)

Rəqəmsal texnologiyalar mürəkkəb, inkişaf edən olduğuna və çox sürətlə dəyişdiyinə görə ƏM üzrə məsləhət xidməti təmin edən təşkilatlar rəqəmsal texnologiyalar ilə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqlarının xüsusiyyətlərini öyrənmək və milli ƏM idarələri, EPO və ÜƏMT tərəfindən qəbul edilə biləcək təlimatlar hazırlamaq üçün hətta korporativ biznes mütəxəssislərinin iştirakı ilə xüsusi işçi qrupları yaradan İT biznes assosiasiyaları ilə əməkdaşlıq etməyə çalışırlar. DIGITALEUROPE 130-dan çox üzvü olan və ticarət sirləri, vahid patent və üçüncü ölkələrdə əqli mülkiyyət hüquqlarının qorunması ilə məşğul olan işçi qrupundan ibarətdir.

KOM-lar və təşkilatlar üçün müxtəlif onlayn vasitələr mövcuddur

KOM-lar və təşkilatlar üçün problemlərin həllində kömək edəcək bir sıra vasitələr və müxtəlif ƏMH məsələləri üzrə çalışan çoxlu sayda təşkilatlar mövcuddur. Məsələn, onlayn təlim kursları; müntəzəm seminarlar; KOM-lar üçün biznes sahəsində ƏM; Avropa ƏM kömək masası işarə kataloqu məlumat bazası; ƏM-in qorunmasına dair EPO tərəfindən təlimatlar; “Your Europe EU” portalı;  ip4inno (İnnovasiyalar üzrə Əqli Mülkiyyət) layihəsi, və s.

ƏMH-in idarə edilməsinin kommersiya əhəmiyyəti barədə statistika və ya nümunələr toplanmışdır; təcrübəyə əsaslanan dəlillər siyasətçilər tərəfindən məsələlərin daha yaxşı başa düşülməsi və ƏMH ekosisteminin yaxşılaşdırılması üçün istifadə olunur

2019-cu il üzrə KOM və əqli mülkiyyət sahəsinə dair tabloda vurğulanır ki, “ƏM hüquqlarını qeydiyyatdan keçirdikdən sonra, mülkiyyət sahiblərinin 54%-i müsbət təsirini görə bilib”. Müəyyən edilmiş əsas təsirlərə nüfuzun (52%), dövriyyənin (39%) və yeni bazarlara çıxma imkanlarının (37%) artması daxildir.

Növbəti tədbirlər

EU4Digital təşəbbüsünün İKT-nin innovativ inkişafı heyəti tərəfindən Rəqəmsal innovasiyalar üzrə əqli mülkiyyət hüquqlarının idarə edilməsinə dair siyasət sahəsində Aİ-nin qabaqcıl təcrübələri ilə əlaqədar hazırladığı tam hesabat Ermənistan üzrə boşluqların təhlilində istifadə edilmişdir. Boşluqların təhlili əsasında milli tərəfdaşlarla uyğunlaşdırılacaq siyasətə dair bir sıra tövsiyələr hazırlanmışdır. 

Bu tövsiyələr sonradan Ermənistan üzrə fərdi milli siyasətlərin icrasına dair fəaliyyət planının (hazırlanma mərhələsindədir) işlənib hazırlanmasında baza rolunu oynayacaq. Fəaliyyət planı tərəfdaş ölkədə konkret maraqlı tərəfləri, Aİ alətlərini, platformalarını və mümkün olarsa, Aİ ölkələrində də konkret həmkarların yararlana və tətbiq edə biləcəyi təcrübələri müəyyənləşdirəcək. Proqram çərçivəsində həyata keçiriləcək növbəti fəaliyyətlərə (təlim, tanışlıq xarakteri daşıyan səfərlər, şəbəkələrin qurulmasına dair tədbirlər, təşviqat fəaliyyətləri və s.) boşluqların aradan qaldırılmasında maraqlı tərəflərin gələcək fəaliyyətlərinə dəstək də daxildir.

Aİ-nin qabaqcıl təcrübələrinin bu formada qəbulu, Şərq Tərəfdaşlığı ölkələrində rəqəmsal innovasiyalar üzrə ƏMH-in idarə edilməsinə dair yetkin ekosistemin qurulmasını sürətləndirəcək. Nəticə etibarilə ümumi qanunvericilik bazasının köməyilə Ermənistan Aİ-nin Vahid rəqəmsal bazarından daha yaxşı faydalanacaq və Aİ-yə üzv dövlətlərdəki həmkarları ilə birgə yeni innovativ ideyalar hazırlayacaq.